P1080092 resize

ANNA NIBSIOLOWSKA-WĘDZKA

40

f

w części grupy górzyckiej u ujścia Odry¹, w grupie wschodniowielko-polskiej i kujawsko-chelmińskiej²).

V faza — HD—okres lateński. Grody występują w Polsce (grupa gór-nośląsko-małopolska, podgrupa krakowska², grody wzdłuż Dunajca^{3 4}) i w Czechosłowacji (grupa orawska⁵).    J.

W ramach wymienionych tu faz mieści się szereg wariantów, jak np. używanie grodów przez część czasu (np. jeden okres epoki brązu) objętego daną fazą lub przez cały okres jej trwania itp. Przede wszystkim jednak na niektórych terenach mamy do czynienia również z pojedynczymi obiektami typowymi dla faz związanych z innymi obszarami. Naj-jaskrawiej zarysowuje się to w granicach grupy gómośląsko-małopoi-skiej, gdzie spotykamy się jednocześnie z grodami typowymi dla kilku faz⁶. Nie jest wykluczone, że z niejednolitym obrazem mamy do czynienia w Czechosłowacji, gdzie zdaniem niektórych autorów⁷ grody występowały również w okresie halsztackim. Sporadycznie widoczna jest również i w innych grupach, np. kujawskiej (Kruszwica), wschodniowielko-polskiej (Sobiejuchy, pow. Żnin), środkowośląskiej (Kunice, pow. Legnica⁸).

Poza zróżnicowaniem chronologicznym różnorodnie przedstawia się również obraz rozmieszczenia grodów. Widoczne jest to nawet na terenach związanych z sobą współczesnością ich występowania. Rzecz jasna,

że w dużym stopniu obraz taki wypływa z nierównomiernego stanu badań na poszczególnych terenach. Nie jest jednak wyłącznym jego odbiciem. Istniały bowiem tereny grodów pozbawione¹⁵. Na innych natomiast występowały one w bardzo znacznym zagęszczeniu (np. na terenie Pałuk, czy też nad środkowym biegiem Łaby). Na uwagę zasługuje tu również fakt wapółwystępowania z grodami osad otwartych z natury obronnych³⁰. Na niektórych obszarach (np. grupa chebska⁴*, a najprawdopodobniej również i tarnobrzeska^{9 10 11}) — stanowiły one być może wyłączną formę osad obronnych. Dalsze różnice pomiędzy grodami zarysowują się jeszcze m. in. w ich rozmiarach, wahających się w granicach od 5 arów do kilkudziesięciu ha⁴*, w rozplanowaniu i zabudowie wnętrz, w konstrukcji urządzeń obronnych itp.

Wobec istnienia tak odmiennych warunków chronologicznych, terytorialnych i typologicznych z góry musimy zdać sobie sprawę z faktu, że również rola i znaczenie poszczególnych grodów nie były Jednolite. Celem niniejszego artykułu, jak już zaznaczono, jest próba naświetlenia tych problemów z punktu widzenia zagadnień osadniczych, a przede wszystkim wzajemnych powiązań grodów z osadnictwem otwartym.

Problemem tak ujętym zajmowało się dotychczas stosunkowo niewielu badaczy⁴*. Cennych danych dostarczyły tu również mniejsze prace monograficzne zajmujące się ogólną analizą osadnictwa kultury łużyckiej na wybranych regionach¹². Na specjalną jednak uwagę zasługują studia Z. Rajewskiego⁴*, dotyczące związków osadnictwa otwartego z grodami na terenie Pałuk, oraz A. Gałuszki⁴*, obejmujące województwo wrocław-

1

» Datowanie grodów tego regionu budzi wątpliwości. Istnieją tu duże rozbieżność zdań, zwłaszcza pomiędzy archeologami niemieckimi a polskimi. Pierwsi koniec grodów wiążą tu już w HC (VI okres epoki brązu) — Horst, op. cit.

Drudzy, jak wydaje się słusznie, datowanie ich przesuwają na początek HD. por.

W. Szafrański, Badania na grodzisku w Swobnicy,pow. Gryfino, „Mat. Zach.--Pom>", t 3: 1957, s. 68.

2

w Malinowski, Grodziska..., s. 26—34.

3

« Niesiołowska-Wędtka, op. cit., ryc. 1.

4

n Chronologia grodów małopolskich, a zwłaszcza związanych z doliną Dunajca, jest jeszcze zagadnieniem otwartym. W świetle najnowszych badań wydaje się jednak, że pochodzą one ze schyłku HD, głównie zaś z okresu lateńskiego, por.

A. Żaki. Problem starożytnych fortyfikacji to Sądeckicm, „Roczn. Sądecki”, t. 7:

3906, s. 374, 375, oraz M. Cabalska, Z badaft nad rozplanowaniem i konstrukcja domów mieszkalnych osady obronnej w Maszkowicach, pow. Nowy Sącz, „Wiać.    ,

Archeol.”, t 33: 1968, z. 2, s. 198.

5

m p. C a p 1 o v i Ć, Najnowsze badania archeologiczne na Orawie Słowackiej,

„Acta Archaeoi. Carp.", t. 4: 1963, z. 1—2, s. 231—254, por. równloż uwagi: Żaki,

Problem-., a. 354.

6

* Por. przypis 33.

7

^M Bukowski, Uwagi o problematyce.... s. 99.

8

» Datowanie grodu w Kunicach na HD budzi wątpliwości, por. uwagi na ten temat; B. Oediga, Stan i potrzeba badań nad kulturą łużycką na Śląsku, „Ar-cheol PoL”, t 10: 1906, z. 2, s. 560.

9

» Niesiołowska-Wędzka, op. cit-, s. 411. ryt 1.

■ Do osiedli tefo typu zaliczamy osady, do których dostęp utrudniały różne naturalne warunki środowiska geograficznego (np. woda. stromość ścian itp.).

« E. Piesi, LuŁiekd kultura v sererozdpcdafch Caehóch. Praha 1M1.

s.    89—96.

« Szerzej zagadnienie to omawiam w oddzielne) pracy, por. Niesiołowska- Wądska, Początki i rozwój...

10

« Niesiołowska-Wędzka. Uwagi..., s. 415—417.

11

«* Między innymi J. PI lip, Dźjinne poiatky Ćeskiho rdjt, Praha 1947, mapa 2; F. Geschwondt, Voroeschtchtliche Burgen in Schłesien, „Alttchleslen",

t.    7: 1037, z. 1, s. 28—33; Germonischc Vorzeit Schlesieas, Wrocław 1917, s. 25—28, mapa 1; Bukowski, Uwagi o probtomatyae..., s. 63—84 (tamże dalsza literatura).

12

Szerzej zagadnienie omawiam w: Początki i rozwój..., tamie szczegółowa literatura.

^u Z. Rajewski, Osadnictwo w czasach pierwotnych w Biskupinie i okolicy, „Wiad. ArcheoL", L 24: 1957, z. 3, s. 165—188; tenże. Osadnictwo ludnoici z kulturą łużycką we wczesnym okresie epoki żelaznej to Biskupinie i okolicy, „ArcheoL PoL", Ł 2: 1958, z. 2, s. 7—32.

Gałuszka, Osady obronne kultury łużyckiej...; tenże, Die Frage.-, s. 511—517.