P1080099 resize

U ANNA N1ESIOŁOWSKA-WĘD/.KA

Znacznie rzadziej spotyka się grody zakładane na miejscach uprzednio, co najmniej w promieniu 10—15 km, nie zasiedlonych lub słabo zasiedlonych (np. Rybo jady. pow. Międzyrzecz; Łubowice, po w. Racibórz; Biskupin, Izdebno, pow. Żnin; Słupca). W tych wypadkach grupa ludzka, zamierzająca pobudować gród, stawiała najpierw prowizoryczną osadę na miejscu przyszłego grodu albo w najbliższej jego okolicy (Biskupin¹*, Słupca⁷³).

Z przytoczonych tu uwag wynika niedwuznacznie, że do powstania grodów doszło w różnych stosunkach osadniczych. Wynikały one z wielu przyczyn. Poza środowiskiem geograficznym niepoślednią rolę mógł tu odegrać i okres, w którym gród został założony, i poniekąd związane x nim znaczenie, jakie miał on na danym terenie.

Przystępując z kolei do charakterystyki wzajemnych powiązań grodów ze współczesnym osadnictwem otwartym warto zwrócić uwagą, że ostatnio coraz częściej rozpowszechnia się pogląd o grodach stanowiących centra⁷⁴ skupisk osadniczych zajmujących obszary o różnej powierzchni⁷¹ i różnej gęstości zasiedlenia. W stosunku do nich grody miały pełnić rolę czołową (centra społeczne, gospodarcze, handlowe, produkcyjne itp)⁷*. Wielu autorów opowiada się również za tym, że były one jedynymi stale ■ ■mię szkiwanymi osadami⁷⁷. Natomiast związane z nimi osadnictwo otwarte miało głównie charakter sezonowy.

Przytoczone tu opinie poszczególnych autorów opierają się głównie na badaniach przeprowadzonych w obrębie małych regionów. Stąd też w poszczególnych wypadkach mogą być słuszne. W odniesieniu jednak do kultury łużyckiej poprzez cały czas jej trwania sytuacja jest znacznie bardziej złożona, a obraz wzajemnych powiązań grodów ze współczesnym osadnictwem otwartym bardziej różnorodny.

Dla uchwycenia dynamiki rozwoju tych stosunków przegląd nasz rozpoczniemy od terenów związanych z najstarszymi fazami grodów. Ponieważ jednak są to obszary, na których nie przeprowadziliśmy własnych badań, dlatego też naszkicowany obraz z konieczności będzie bardzo ogólny.

" Rajewski. Osodnicliao ludności z kulturą łużycką..., s. 19.

ⁿ T. Malinowski, Dalsze badania osadnictwa ludności kultury łużyckiej wczesnej epoki żelaza w Słupcy, „Fontcs ArchacoL Posn.”, t. 15: 1994, i 180.

** Coblenz, Bemerkungen^., a. 199. 200; Gałuszka. Oic Frop*—, s. 814; Ple* 1. Żtat ccmtemporain.a. 139, 140.

** W odniesieniu do Śląska A. Gałuszko przyjmuje obszar ekumeny związanej z grodem na około 200 km*. Gałuszka. Die Fragc.... a. 514.

"Coblenz. Bemerkungen-.; G ałuszka, Die Frope~; N e k v a s U, K otdzcc-, s.'243.

** Bukowski, Uwagi o problematyce.... s. 71; Gałuszka, Die Frope..., a. n

Z najstarszymi grodami wiąże się najprawdopodobniej słowacka (z wyjątkiem Orawy, gdzie grody pojawiły się dopiero pod koniec okresu halszt.) grupa kultury łużyckiej. Związane z nią osadnictwo charakteryzuje przede wszystkim zasiedlenie górzystych połaci Karpat słowackich oraz pomijanie równin ł nizin naddunajskich". W chwili obecnej nie mamy żadnych pewnych grodów związanych z tą grupą. Te obiekty, które z pewnym prawdopodobieństwem można jej jednak przypisać, reprezentują osiedla wyżynne. Obok nich rozpowszechnione były również otwarte osiedla obronne tego typu. Zarówno jedne, jak i drugie zajmowały powierzchnie od kilkunastu do kilkudziesięciu hektarów⁷⁹. Budowano je na terasach dolin rzecznych i krawędziach kotlin śródgórskieh, w których skupiało się osadnictwo otwarte. W stosunku do niego grody i osady wyżynne rozmieszczone były dosyć nierównomiernie. Na ogół jednak występowały one przy przełomach rzek przerzynających się przez góry lub przy ich wejściach prowadzących do większych kotlin". Grody i osiedla z natury obronne występują zarówno w centrum skupisk osadniczych (Zobor nad Nitrą⁹¹, grody i osady wyżynne w okolicach Tren-czyna" i Novego Mesta nad Wagiem"), jak i na ich peryferii (Skałka pod Puchovem). Jednakże nie wszystkie skupiska osadnicze były związane z grodami czy też osiedlami z natury obronnymi.

Nieco lepiej w stosunku do grupy słowackiej przedstawia się stan badań nad sąsiadującą z nią grupą północnomorawską. Niestety jednak dane dotyczące grodów opierają się głównie na badaniach powierzchniowych lub sondażowych i ograniczają się głównie do krótkich wzmianek w literaturze. Zdaniem NekvasiJa¹⁴ miały one pojawić się głównie w II fazie rozwojowej kultury łużyckiej (HA—HB). Liczbę ich nie była znaczna (około 4). I tu również są to wyłącznie grody wyżynne. Budowano je na wyniesieniach otaczających kotliny dolin rzecznych. Rozmiary ich były zbliżone do grodów grupy słowackiej". Jak wskazuje gruba warstwa kulturowa, zamieszkiwano je stale przez dłuższy czas (od kilkudziesięciu

⁷¹ Pivovflrovś, W kwestii słowackiej grupy..,, i. U.

* Filip, Poćótky..., s. 41.

“ O. Balaia, Praceki osidlenie stredneho Slovenska, Bratialava 1960, s. 41 ° D. Budinsky-Krićka, Slouensko v dobę broniącej a halStatikej, „Slovtnik4 DeJInż”, 1.1: 1947, s, 77 n., mapa 7, oraz Filip, op. cif.

" Z. Pivovarov4, K problematike mohfl v luhckej kultóre na Slocensku, ,,Slovonska Archeologia", t 13: 1965, z. 1, 8. 107; Filip, op. cit.

" J. Madl, Zalódnenie strednśho Povazia v dobach liiicko-sUezskej kultdry, „Sbomfk Muzealnej SIovenakej SpolcĆnostl" Ł 14: 1936. «. 217.

« Nekv««Jj, K otńzce... s. 243—244.

“ Filip, PoWtkju, s. 40.