skanowanie0005 (175)

«

ORIENTACJE POETOCENTRYCZNE I KULTUROCENTRYCZNE

przedmiotowe, na polu poezji, może pozostać w pełni wierny właściwemu zamiarowi Wolff lina i przeciwstawiać poezji ściśle przestrzegającej reguł poezję uformowaną swobodnie, dokładnie tak samo jak Wólfflin ustala przy pomocy tych pojęć antagonizm sztuki renesansu i baroku.

-__Pomińmy natomiast na razie drugie przeciwieństwo, ^pjłaskość

i ^głębokość. /Powierzchnia i głębia w ścisłym znaczeniu słowa wła-ściwe są’tylko sztuce wyrażającej się w przestrzeni, nie zaś sztuce wyrażającej się w czasie. Tylko w znaczeniu przenośnym można by coś powiedzieć o powierzchni i głębi w poezji.

-A. Riehl^{1 2} posługiwał się.co prawda na długo przed Wolfflinem podobnym przeciwstawieniem, służącym do wyjaśniania jednej gałęzi Sztuki przy pomocy drugiej. Jego Bemerkungen zu dem Problem der Form, in der Dichtkunst („Vierteljahresschrift fur wissenschaftli-che Philosophie” *1898 22, 109) zawierają zdania: „Czym dla dzieła sztuk plastycznych jest- przeciwstawienie pierwszego planu i tła oraz ich wzajemny stosunek, tym dla dzieła dramatycznego jest przeciwstawienie sytuacji wyjściowej i końcowej oraz ich integralne współoddziaływanie. Między tymi dwoma skrajnymi punktami,-których nigdy nie może brakować i których działanie należy zawsze dobitnie podkreślać, przebiega akcja dramatyczna rozumiana jako jednolita- całośćJ£

Także Wólfflin ma ńa myśl^^o§pnek_pierwszego planu do tła. Ponieważ jednak⁴ bada on przeciwieńslwodw^clTmozliwości arty-"" stycznego kształtowania, to już w założeniu zajmuje wobec tego problemu inne stanowisk©, niż Riehl. Styl powierzchniowy, a więc płaskie traktowanie* pierwszego planu i odpowiednie traktowanie tła, przeciwstawia się stylowi odwartościowanej powierzchni., W tym stylu związek rozluźnia się; zaczyna przemawiać' kolejność głębi* poszczególnych elementów obrazu. „Płaszczyzna przednia będzie zawsze istniała idealnie, ale nie dopuszcza się już możliwości, aby forma zamknęła się płaszczyznowo" — powiada Wólfflin (s. 81) ^Znaczenia nabiera tło, a raczej ruch w kierunku tła.

. Ja jednak wyznają, Je ani w poglądach Riehla, ani w teorii Wolfflina nie znajdują w istocie punktów oparcia dla pogłębionego zrozumienia związku między sytuacją wyjściową a końcową w dramacie. Widocznie mam zupełnie inne wyobrażenie plastycznego widzenia poezji niż Riehl. Próbę dokładniejszego określenia poglądów Riehla chciałbym wszelako jeszcze nieco przesunąć. Pozostawiam jednak' nie rozstrzygnięte pytanie, czy przeciwieństwo, które ma na/myśli Wólfflin, odpowiada może przeciwstawnej możliwości na gruncie poezji, mianowicie możliwości albo ukazywania pewnej ' (przeważnie ograniczonej) liczby ludzi jednocześnie bądź w kolejności bez umniejszania znaczenia jednej postaci na rzecz drugiej, albo wprawiania w ruch mnogości ludzi, z których tylko mała część skupia trwale naszą uwagę, a większość tylko na chwilę nabiera znaczenia obok postaci głównych. Myślę tutaj oczywiście o przeciwieństwie, które szczególnie wyraźnie występuje z jednej strony w klasycznym dramacie francuskim, z drugiej w dramacie Shake-spearejalWłaśnie to przeciwieństwo odpowiadałoby w swej najgłębszej istocie przeciwieństwom, które Wólfflin dostrzega w sztuce renesansu i baroku.

Pierwsza para typ6w:^^feć‘iWstawienie lińearnośći i malar-, skości^da się w najściślejśzyfri znaczeniu zastosować także w ptr-ezji. Ale to przeciwstawienie nie wyczerpuje jednak możliwości

Stawiając ten problem, wkraczam już w dziedziną, którą ostatnio często próbowałem się zająć, mianowicie w dziedzinę architekto-niki poezji. A w każdym razie zbliżam się do mojej rozprawy oi ShakesDear^§aR^f<P®sługuie się w niej przecież trzecią parą typologii WólfflTńa./forma^amkniętą i otwartąf tektoniką i atektomką. Bliższe zbadanie tej pary typów przesuwam jednaK, podobnie jak polemikę z Riehlem, na nieco później.

j*^le to

produkcji poetyckiej w tym stopniu, w jakim ogarnia możliwości sztuk plastycznych. Podczas gdy artysta plastyk może tworzyć tylko albo w sposób linearny, albo malarski, to poeta może tworzyć w sposób linearny lub malarski, albo też ani w sposób linearny, ani malarski. Używam przy tym powyższych pojąć w sensie obu przeciwstawnych możliwości plastycznego przedstawiania, a więc w ich ścisłym znaczeniu. Technika linearna lub malarska panuje wówczas tylko u tego poety, który chce wyczarować przed naszym wewnętrznym okiem Jo, co przedmiotowe. Wielka liczba poetów rezygnuje jednak całkowicie z przedstawiania tego, co przedmiotowe. Ba, dzi-

->    sci wⁱ4(M^cx

nsOlu.' 6C, ulCa.Z<^(L c-o

1

   [Aloys Riehl <1844—1924) — niemiecki filozof, neokantysta, uznający rzeczywistość za niepoznawalną, a więc redukujący filozofię do teorii poznania. Przeciwstawiał naukę i wartościowanie, wiążąc naukę z teorią poznania, a wartościowanie z poglądem na świat. Zajmował go problem naukowego światopoglądu.]

2

   [H. Wólfflin Kunstgeschichtliche Grundbegrijfe.]