367

36 Część 1. POŁCIA I KATEGORIĘ

36 Część 1. POŁCIA I KATEGORIĘ

f

o

\

cPł'

A >

60-79), podobnie jak reakcja społeczności lokalnych na katastrofy naturalne, zmiany wc wzorach i zasadach współżycia seksualnego w Kalifornii wymuszone przez pojawienie się wirusa HIV czy w sposobach spędzania urlopów, związane 2e zmianami klimatu.

Możemy jednakże zawęzić skalę analizy i nie wyznaczać granicy między społeczeństwem a przyrodą, ale pomiędzy różnymi podsystemami, segmentami lub wymiarami społeczeństwa. Przyjmując taki punkt odniesienia, zmiany reżimu politycznego spowodowane niedoborami ekonomicznymi można traktować jako egzogenne, mimo że wszystko to bez wątpienia zachodzi w obrębie społeczeństwa. Podobnie potraktujemy laicyzację życia narzucaną przez autokratyczny reżim polityczny. Tak więc to, co uważa się za egzogenne, a co za endogenne, w oczywisty sposób zależy od poziomu analizy. Zależy również od ram czasowych, w których umieścimy dany proces. Rozważmy katastrofę ekologiczną zmieniającą wzory konsumenckie i życic codzienne całej populacji. Obserwowana z perspektywy teraźniejszej, jest wyraźnie reakcją na naturalne czynniki środowiskowe, a zatem procesem egzogennym. Jednakże u swych źródeł sama katastrofa jest konsekwencją ludzkich działań i w takim pośrednim sensie wspomniana zmiana stylu życia może być traktowana jako endogenna. Spowodowali ją - nie wprost i oczywiście nic celowo (proces ukryty) - sami ludzie. Weźmy jeszcze inny przykład: w pewnej społeczności grasuje psychopata zabijający dzieci, wskutek czego dochodzi do reakcji obronnej; zamyka się szkoły, matki zostają w domu. Czy te procesy są egzogenne? Tak, o ile przyjmiemy, że ich przyczyna ma podłoże psychologiczne, a więc naturalne jak sama choroba. Co jednak, jeśli psychopatia wynika z wadliwej socjalizacji albo odrzucenia przez społeczność („stygmatyza-cji"), co jest przecież wyraźnie przyczyną społeczną? Z tej perspektywy procesy zachodzące w zagrożonej społeczności będą endogenne, spowodowane przez jej wcześniejsze zaniedbania w stosunku do winowajcy. Tak więc: ..Większość procesów, jeżeli obserwuje się je przez dłuższy czas, można potraktować y&n '•ff7Qfrⁿⁿ^'*ⁿ,,uf*^nnłV pnwofoiją skutki mogące wpływać me tylko na reguTyfunkcjonowania systemu, którego dotyczą, ale również oddziaływać na iego środowisko⁰,(Boudon. Bourricaud, 1989: 329). Powtórzmy: traktowanie procesu jako endogennego albo egzogennego iest zawsze zależne od Przvic-_tcj perspektywy analizy.

Pomijając formalne pytanie o ich umiejscowienie w stosunku do procesu, przyczyny zmiany mogą bvć jakościowo istotnie różne: naturalna demografii-yn* politur micznc, technologiczne, kulturowe, religijne i inne. Od 7ncanin dyscypliny ambicją socjologów było znalezienie najważniejszych czynników powodujących zmianę, takich, które są „główną siłą napędową” procesów społecznych. Pośród niezliczonych wersji ,.dcterminj-_ zmów społecznych", w których różne czynniki wskazywano jako kluczowe, można wyróż-^ nić dwie podstawowe kategorie procesów. Pierwsza obejmuje /procesy inatcrialistyczr.ef, CT' powodowane przez „twarde”, technologiczne, ekonomiczne, środowiskowe czy biologicz-ne bodźce. Druga to /.procesy idealistyczne”) prlzie niezależną rolę sprawczą przypisuje się ideologii, religii, etosowi etc. Współcześnie istnieje tendencja do odrzucania takich podziałów i uznawania, że przyczyny procesów mogą przybierać konkretne formy zależne od złożonego współgrania rozmaitych sil i czynników - zarówno materialnych, idealnych, jak i innych - często w unikalnych konfiguracjach. Żaden z nich nie jest już traktowany jako podstawowa przyczyna procesów społecznych. „Współczesna socjologia w swojej naukowej formie zazwyczaj (...) rezygnuje z poglądu o istnieniu riomininacepo czynnika ?nrinnv spolcczuŁiZ (Uoudon, Llourncatld. 1989! 326)7“

Nowoczesna socjologia nie tylko odrzuca absolutyzowanie pojedynczych, uprzywilejowanych czynników zmiany, ale również je przedefiniowuje. Obecnie uznaje się powszechnie, że mówienie o ekonomicznych, technologicznych czy kulturowych przyczynach zmiany jest mylącym uproszczeniem, ponieważ za tymi wszystkimi przyczynowymi silami stoją w istocie ludzkie działania i tylko one. Problem podmiotowości, centralny dla wspól-ćzesnej socjologii będzie szczegółowo omówiony później (zob. rozdział 13). W chwili obecnej dla naszych potrzeb ważne jest wyróżnienie dwóch typów procesów w zależności od umiejscowienia podmiotowości. Niektóre procesy rozwijają się w sposób niezamierzony i często niedosnzegany (procesy ukryte), będąc wynikiem wiciu indywidualnych działań podejmowanych z różnych prywatnych powodów i motywów, które nic mają nic współ- . nego z procesami, które faktycznie powodują. Takie procesy będziemy nazvwali<SpontI- _ ,^-fTtĆźńynh^ib wyłaniającymi się „oddolnie”). Typowym przykładem są niezliczone działania ** podejmowane pizez konsumentów i producentów, kupujących i sprzedających, pracodawców i pracowników, wywołujące w efekcie inflację, rcccsic i inne procesy makroekonomiczne. Przeciwieństwem tego są procesyintei^j^nalngi zorimtowapena pewne cele, świadomie untchamiane i kontrolowane. Nazywamy je -gTTno w a n^m^albo narzucanymi „odgórnie” (por. Sztompka, 1981). Najczęściej wciela się je w życie za pomocą prawa. Przykładem niech będzie zwiększony przyrost naturalny spowodowany przez politykę prorodzinną lub eliminowanie nieefektywnych zakładów przemysłowych przez politykę prywatyzacyjną w następstwie rewolucji antykomunistycznych w 1989 roku.

*

Poziomy procesów społecznych    '

Na zakończenie naszej typologii jedno ważne przypomnienie. Jak już wskazaliśmy, i co jasno pokazują dotychczasowe przy kladyy procesy społeczne zachodzą na wszystkich trzech ^ziomachaztULzywństości spoi■ makro. mgzzo i mikro. Nazwiemy je odpowiednio (^^oprcK;esam[^^zzoprocesat^i^ukroprocesami) Makroprocesy rozgrywają się na najszerszym poziomie: społeczeństwa _tglo5alnegć7państw pari^inwyrh-rapinnóu; pmp etnicznych. Ich zakres czasowy jest najdłuższy, rozgrywają się w longite duróe (Braudel, 1972). Procesy globalizacji, światowej recesji, dewastacji środowiska naturalnego, falc ruchów społecznych, demokratyzacja systemów politycznych, postęp edukacji, uniformizacja kultury i sekularyzacja są właśnie przykładami makroprocesów. Mezzoprocesy obejmują duże grupy, społeczności, stowarzyszenia    p^Uwcznc. amur, “p'*r^J,y ■    •

cyine. Mikrourocesy rnnhnd/ą w codziennym świenif. jrrin^strk ludzkich =—w .makreh. gmpach, rodzinach, szkołach, miejscach pracy, kołach przyjaciół.

Zakres czasowy procesów

Podobnie, istnieje ogromna różnorodność zakresu czasowego procesów. Będziemy mieli znacznie więcej do powiedzenia na ten temat w rozdziale 3, tutaj zaznaczmy tylko, żc możemy wyróżnić rozmaite rodzaje procesów: od tych rozgrywających się w bardzo krótkim czasie, przelotnych, chwilowych, aż do długotrwałych tendencji historycznych obejmujących stulecia i tysiąclecia. Jak zatem widzimy, pojęcie procesu społecznego jest niezwykle ogólne i obszerne, dlatego wymaga znacznie precyzyjniejszego zdefiniowania i uszczegółowienia, zanim będzie mogło stać się skutecznym narzędziem an&lizy konkretnych społeczeństw.