367

36 Część 1. POJĘCIA I KATEGORIE

60-79), podobnie jak reakcja społeczności lokalnych na katastrofy naturalne, zmiany we wzorach i zasadach współżycia seksualnego w Kalifornii wymuszone przez pojawienie się wirusa H1V czy w sposobach spędzania urlopów, związane 2e zmianami klimatu.

Możemy jednakże zawęzić skalę analizy i nie wyznaczać granicy między społeczeństwem a przyrodą, ale pomiędzy różnymi podsystemami, segmentami lub wymiarami społeczeństwa. Przyjmując taki punkt odniesienia, zmiany reżimu politycznego spowodowane niedoborami ekonomicznymi można traktować jako egzogenne, mimo że wszystko to bez wątpienia zachodzi w obrębie społeczeństwa. Podobnie potraktujemy laicyzację życia narzucaną przez autokratyczny reżim polityczny. Tak więc to, co uważa się za egzogenne. a co za endogenne, w oczywisty sposób zależy od poziomu analizy. Zależy również od ram czasowych, w których umieścimy dany proces. Rozważmy katastrofę ekologiczną zmieniającą wzory konsumenckie i życic codzienne całej populacji. Obserwowana z perspektywy teraźniejszej, jest wyraźnie reakcją na naturalne czynniki środowiskowe, a zatem procesem egzogennym. Jednakże u swych źródeł sama katastrofa jest konsekwencją ludzkich działań i w takim pośrednim sensie wspomniana zmiana stylu życia może być traktowana jako endogenna. Spowodowali ją - nie wprost i oczywiście nic celowo (proces ukryty) - sami ludzie. Weźmy jeszcze inny przykład: w pewnej społeczności grasuje psychopata zabijający dzieci, wskutek czego dochodzi do reakcji obronnej; zamyka się szkoły, matki zostają w domu. Czy te procesy są egzogenne? Tak, o ile przyjmiemy, że ich przyczyna ma podłoże psychologiczne, a więc naturalne jak sama choroba. Co jednak, jeśli psychopatia wynika z wadliwej socjalizacji albo odrzucenia przez społeczność („stygmatyza-cji"), co jest przecież wyraźnie przyczyną społeczną? Z tej perspektywy procesy zachodzące w zagrożonej społeczności będą endogenne, spowodowane przez jej wcześniejsze zaniedbania w stosunku do winowajcy. Tak więc: ..Większość procesów, jeżeli obserwuje się je przez dłuższy czas, można potraktować iako egzogcnno-ondfwanne: .powodują skntVi mogące wpływać me tyiKO na reguły funkcjonowania systemu, którego dotyczą, ale rów-

nież oddziaływać na iego środowisko” (Boudon. Bourricauri, 1989: 329). Powtórzmy: traktowanie procesu jako endogennego albo egzogennego jest zawsze zależne od przyjętej perspektywy analizy.    ^ł

Pomijając iormałne pytanie o ich umiejscowienie w stosunku do procesu, przyczyny j/miany mogą bvć jakościowo istoipic różne: naturalne, rtftir.ngrafir.ynr polityczni inicznc, technologiczne, kulturowe, religijne i innę, Qd zarania dyscypliny ambicją socjologów było znalezienie najważniejszych czynników powodujących zmianę, takich, które są „główną silą napędową” procesów społecznych. Pośród niezliczonych wersji -determini-zmów społecznych", w których różne czynniki wskazywano jako kluczowe, można wyróżnić dwie podstawowe kategorie procesów. Pierwsza obejmuje /procesy inatcrialistyczr.ef, powodowane przez „twarde", technologiczne, ekonomiczne, środowiskowe czy biulogicz-ne bodźce. Druga to (.procesy idealistyczne"] prlzie niezależną rolę sprawczą przypisuje się ideologii, religii, etosowi etc. Współcześnie istnieje tendencja do odrzucania takich podziałów i uznawania, że przyczyny procesów mogą przybierać konkretne formy zależne od złożonego współgrania rozmaitych sil i czynników - zarówno materialnych, idealnych, jak i innych - często w unikalnych konfiguracjach. Żaden z nich nie jest już traktowany jako podstawowa przyczyna procesów społecznych. „Współczesna socjologia w swojej naukowej fornue zazwyczaj (...) rezygnuje z poglądu o istnieniu dominniące^o czynnika zmiany społecznej" (Boudon. UourncaUd."1989i 326T

Nowoczesna socjologia nie tylko odrzuca absolutyzowanie pojedynczych, uprzywilejowanych czynników zmiany, ale również jc przedcfiniowuje. Obecnie uznaje się powszech nie, że mówienie o ekonomicznych, technologicznych czy kulturowych przyczynach zmiany jest mylącym uproszczeniem, ponieważ za tymi wszystkimi przyczynowymi silami stoją w istocie ludzkie działania i tylko one. Problem podmiotowości, centralny dla współ-leśnej socjologii, będzie szczegółowo omówiony później (zob. rozdział 13). W chwili obecnej dla naszych potrzeb ważne jest wyróżnienie dwóch typów procesów w zależności _od ^ipjcmwienin podmiotowości. Niektóre procesy rozwijają się w sposób niezamierzo-■j^TTcźęsto niedostrzegany (procesy ukryte), będąc wynikiem wiciu indywidualnych działań podejmowanych z różnych prywatnych powodów i motywów, które nic mają nic współ- . nego z procesami, które faktycznie powodują. Takie procesy będziemy nazywalidpońt^ _ ^tĆźiTympftib wyłaniającymi się „oddolnie”). Typowym przykładem są niezliczone działania *=* podejmowane przez konsumentów' i producentów, kupujących i sprzedających, pracodawców i pracowników, wywołujące w efekcie inflację, rcccsic i inne procesy makroekonomiczne. Przeciwieństwem tego są procesy^ntcnćjonaln^, zo^ntowapena pewne cele, świadomie uruchamiane i kontrolowane. Nazywamy ie    w a nxm4^albo narzucanymi

„odgórnie” (por. Sztompka, 1981). Najczęściej wciela się jc w życie za pomocą prawa. Przykładem niech będzie zwiększony przyrost naturalny spowodowany przez politykę prorodzinną lub eliminowanie nieefektywnych zakładów przemysłowych przez politykę prywatyzacyjną w następstwie rewolucji antykomunistycznych w 1989 roku.

*

Poziomy procesów społecznych    •

Na zakończenie naszej typologii jedno ważne przypomnienie. Jak już wskazaliśmy, i co jasno pokazują dotychczasowe przykladyyprocesy społeczne zachodzą na wszystkich trzech społecznej: makro, męzzoi mikro. Nazwiemy je odpowiednio roprocesamp Makroprocesy rozgrywają się na

-regionóu^gmp et-

)Ziomact

K4 (SEKTO

njjszcrśZym poziomie: społeczeństwa globalnego, państw nar< nicznych. Ich zakres czasowy jest najdłuższy, rozgrywają się w longue duróe (Braudel, 1972). Procesy globalizacji, światowej recesji, dewastacji środowiska naturalnego, fale ruchów społecznych, demokratyzacja systemów' politycznych, postęp edukacji, uniformizacja kultury i sekularyzacja są właśnie przykładami makroprocesów. Mezzoprocesy obejmują duże grupy, społeczności, .stow^i-y.yyzenia partia, pnl i rycyny    _Mp._lrrt»..a<Jmimsri-n •

cyjne. Mikroprocesy znchnd/ą w codziennym świer-ir. jednostek lud/kich-^-w małych.. grupach, rodzinach, szkołach, miejscach pracy, kołach przyjaciół.

Zakres czasowy procesów

Podobnie, istnieje ogromna różnorodność zakresu czasowego procesów. Będziemy mieli znacznie więcej do powiedzenia na ten temat w rozdziale 3, tutaj zaznaczmy tylko, żc możemy wyróżnić rozmaite rodzaje procesów: od tych rozgrywających się w bardzo krótkim czasie, przelotnych, chwilowych, aż do długotrwałych tendencji historycznych obejmujących śmiecia i tysiąclecia. Jak zatem widzimy, pojęcie procesu społecznego jest niezwykle ogólne i obszerne, dlatego wymaga znacznie precyzyjniejszego zdefiniowania i uszczegółowienia, zanim będzie mogło stać się skutecznym narzędziem anklizykonkretnych społeczeństw.