22#

22_ _________________Część 1. POJĘCIA I KATEGORtE 5

mach społecznych specyficzne „progi graniczne", po przekroczeniu których rozległość, l natężenie i siła rozpędu pojedynczych, cząstkowych zmian doprowadza do przekształcenia ' tożsamości systemu i prowadzi nie tylko do ilościowej, ale rzeczywiście jakościowej inno* j wacji (Cnanovetter, 1978). Wszyscy tyrani i dyktatorzy prędzej czy później przekonują się, ! że tłumienie niezadowolenia społecznego jest możliwe tylko do pewnego momentu, a stopniowa erozja ich władzy otwiera drzwi dla demokracji.

Jeżeli przyjrzymy się kilku definicjom zmiany społecznej, jakie można 2naleźć w standardowych podręcznikach socjologii, zobaczymy, żc poszczególni autorzy kładą nacisk na różne rodzaje zmiany. Niemniej dla większości z nich kluczowa wydaje się strukturalna zmiana relacji, organizacji i powiązań między komponentami społeczeństwa:

„Zmiana społeczna jest to transformacja zachodząca w organizacji społeczeństwa oraz we wzorach myślenia i działania w czasie" (Macionis, 1987: 638).

„Zmiana społeczna jest to modyfikacja lub transformacja sposobu, w jaki zorganizowane jest społeczeństwo" (Persell, 1987: 586).

Zmiana społeczna odnosi się do „zmienności relacji między jednostkami, grupami, organizacjami, kulturami i społeczeństwami zachodzącej w czasie” (Ritzer i in., 1987: 560).

„Zmiany społeczne są to przemiany wzorów zachowań, relacji społecznych, instytucji i struktury społecznej w czasie” (Farley, 1990: 626).

Być może powodem takiego podkreślania zmiany strukturalnej jest fakt, iż częściej niż w innych przypadkach prowadzi ona do zmiany systemu niż do zmiany w s v s t e m i e. Struktura społeczna stanowi rodzaj szkieletu, na którym opiera się społe-czeństwo i procesy w nim zachodzące, gdy więc ona się zmienia, wszystko inne najczęściej również.

Jak zauważyliśmy wcześniej, pojęcie systemu może być stosowane na różnych poziomach ogólności: makro, mezzo i mikro. W związku z tym zmiana społeczna może być postrzegana jako zachodząca zarówno na poziomie makro - systemów międzynarodowych, narodów, państw; na poziomie mezzo - korporacji, partii politycznych, ruchów religijnych, dużych stowarzyszeń; jak i na poziomie mikro rodzin, społeczności, grup zawodowych, klik, kręgów przyjacielskich. Powstaje tu pytanie, jak oddziałują na siebie zmiany zachodzące na różnych poziomach. Z jednej strony sncjnlngnYde pytała, iaki wpływ na poziom jftakm mają wydarzenia rozgrywające się na poziomic mikro Cna przykład iak zmiany w zachowaniach konsumenckich prowadzą do wzrostu inflacji lub jak drobne zmiany w codziennych zwyczajach ludzi przekształcają cywilizacje i kultury), njMjrngiej ntfnny pytają o \yp}vw nn poziom mikro działań z poziomu makroJna przykład jak rewolucje wpływają na życie rodzinne lub jak kryzys ekonomiczny wpływa na wzory przyjaźni). „Zmiana społeczna jest negocjowana między jednostkami. Stąd teorie zmiany strukturalnej muszą pokazywać, jak zmienne z poziomu makro wpływają na indywidualne motywy i wybory oraz jak tc wybory wpływają z kolei na zmienne z poziomu makio” (Hemes, 1976: 514).

Wiązki zmian: odejście od prostej wizji dynamiki społecznej

Pojęcie zmiany społecznej zawiera ideę ostatecznych, najmniejszych „atomów” dynamiki społecznej, pojedynczych zmian stanu systemu lub jakiegoś z jego elementów. Rzadko kie-

jy występują one jednak pojedynczo, zazwyczaj są zc sobą powiązane. W obrębie socjologii powstały bardziej złożone pojęcia, z pomocą których można poradzie sobie z typowymi

formami takich powiązań.    _______

Najważniejszym z nich jest idea,/procesu społecznego^ opisująca sekwencję wzajemnie powiązanych zmian. Klasyczna definicja pochodzi od Pitirimą/Sorokina/l 889-1968): „Przez proces rozumie się każdy rodzaj ruchu, modyfikacji, transformacji, przemiany lub ewolucji* - krótko mówiąc, jakiejkolwiek zmiany - konkretnego obiektu w czasie, niezależnie od tego, czy będzie to zmiana jego położenia w przestrzeni, czy też modyfikacja jego aspektu ilościowego lub jakościowego” (1937: t. 1: 153). Precyzyjniej rzecz ujmując, pojęcie to oznaczaj) wielość zmian (2) odnoszących się do tego samego systemu (zachodzących w nim lub przekształcających go jako całość), (3) przyczynowo powiązanych ze sobą (w tym sensie, że jedna zmiana jest przynajmniej częściowo przyczyną innej, a nie czynnikiem jedynie jej towarzyszącym bądź ją poprzedzającym), co więcej (4) zmiany te następują po C sobie sekwencyjnie (następują jedna po drugiej w pewnym określonym czasie)APrzykla- $ darni procesów - od poziomu makro do poziomu mikro - mogą być: industrializacja, urbanizacja, globalizacja, sekularyzacja, demokratyzacja, rozprzestrzenianie się wojen, ^c mobilizacja ruchu społecznego, likwidacja przedsiębiorstwa, rozpad stowarzyszenia, zawiązanie się kręgu przyjaciół, kryzys rodziny. Ponownie kluczowym zagadnieniem teoretycznym jest tu związek pomiędzy procesami zachodzącymi w skali mikro i makro.

Od momentu powstania swojej dyscypliny socjologowie skupiali szczególną uwagę na dwóch spośród wszystkich procesów społecznych. Pierwszy z nich to , ny/w^j rktóry opisuje proces rozwijania sic pewnego potencjału zawarteno-w-iiitorie svsr^amu. Do-| kładniej mówiąc, pojęcie to oznacza proces charakteryzujący się trzema swoistymi cechami: (1) jest kierunkowy, to znaczy, żaden ze stanów systemu nie powtarza się na innym etapie; (2) każdy późniejszy stan systemu przedstawia wyższy poziom wybranej cechy (na przykład rosnące zróżnicowanie struktury, wyższa wydajność ekonomiczna, postęp technologiczny lub wzrost populacji) lub każdy późniejszy stan systemu zbliża go do pewnego stanu pożądanego (na przykład społeczeństwo w coraz większym stopniu realizuje zasadę równości społecznej, powszechnego dobrobytu lub reprezentacji demokratycznej); oraz (3) proces stymulują immanentne (wewnętrzne, endogenne, autodynamiczne) skłonności systemu (na przykład wzrost gęstości zaludnienia towarzyszący wzrostowi ludnościowemu; przezwyciężenie wewnętrznych sprzeczności poprzez ustanowienie zupełnie nowych form

I' życia społecznego, przyrodzona ludziom kreatywność przekształcająca w znaczącym stop-niu istniejący porządek społeczny')\Pojecie rozwoju zawiera w sobie mocne założenie o jego nieuchronności, konieczności i nieodwracalności. Ponieważ jest ono oderwane od poziomu ludzkich działań i gdzieś ponad ludzkimi głowami zdąża w kierunku założonego z góry, ostatecznego finału, może łatwo przybrać zdegenerowaną formę fatalistycznej lub mechanistycznej wizji zmiany. Przeanalizujemy wkrótce dużą grupę teorii, dla których idea rozwoju jest centralnym zagadnieniem, a które można określić wspólnym mianem pro-gresywizmu. W jej skład wchodzą różne odmiany ewolucjonizmu (od Comte’a do Parsom sa) oraz materializm historyczny (od Marksa do Althussera).    *

Innym procesem społecznym budzącym szczególne, zainteresowanie socjologów jest,

( społeczny^. Nie jest on już kierunkowy, ale jednocześnie nie jest też chaotyczny. Charakteryzują go dwie cechy: (1) ruch okrężny, w którym każdy stan systemu pojawia się ponownie w odpowiednim momencie w przyszłości, będąc jednocześnie repliką tego, co się juzy