42Cjpg

42 Część 1. POJĘCIA I KATEGORIĘ

miary postępu, co do których większość ludzi prawdopodobnie się zgodzi, a tny w ten ■ sposób uzyskamy najlepsze przybliżenie absolutnego kryterium postępu. Przyjmijmy, że £ życie ludzkie jest taką absolutną wartością. Wszystkich sceptyków i relatywistów. którzy \ kwestionują postęp we współczesnym społeczeństwie, zapytałbym: czy nie jest faktem, że • średnia długość życia jest obecnie dwukrotnie większa niż w średniowieczu? Czy jest jakiś inny powód tego stanu rzeczy niż postęp w medycynie? Naprawdę trudno zaprzeczyć, iż zwiększenie długości życia ludzkiego jest powszechnie pożądaną wartością. Czy innym ' wskaźnikiem postępu w medycynie nie jest także zwalczenie wielu przez długi czas śmiertelnych chorób? Niech wydajność i opłacalność będą kolejnymi niezaprzeczalnymi wartościami. Czy nic jest lepiej przebyć ocean w sześć godzin niż w trzy miesiące? Możemy dokonać tej sztuki dzięki postępowi technicznemu. Czy nic jest łatwiej wysłać faks lub e-cnail niż tygodniami wymieniać korespondencję, co również bezspornie zawdzięczamy postępowi technicznemu? Trzecim kandydatem na wartość uniwersalną może być zakres wiedzy. Czy to nie dobrze, że mamy znacznie większą i dokładniejszą wiedzę o mechanizmach rządzących przyrodą i społeczeństwem niż dawniej? Czy nie jest postępem, iż to raczej rzetelne i metodyczne badania dostarczają nam sprawdzonych danych na temat społeczeństwa i jego historii, a nie wyobraźnia, fantazja, mity i stereotypy? Czy można zaprzeczyć postępowi nauki? Robert Merton wyraził to w ten sposób: „dzisiejsi astronomowie faktycznie mogą już mieć solidniejszą, bardziej rozległą i dokładniejszą wiedzę na temat Słońca. Księżyca, planet i gwiazd, niż miał Aryscarch z Samos czy nawet Ptolemeusz (...) dzisiejsi demografowie mogą po prostu mieć głębsze i szersze zrozumienie dynamiki zmiany populacji niż, powiedzmy, siedemnastowieczny William Petty czy nawet Thomas Mal-chus na początku XIX wieku” (Merton, 1975: 337; 1982).

Z drugiej strony, istnieją takie dziedziny, w których kryteria postępu stają się wysoce dyskusyjne. W wieku XIX i jeszcze długo w XX industrializację, urbanizację i modernizację uważano za synonimy postępu. Dopiero niedawno okazało się. że być może zaszły or.c za daleko (przeludnione miasta, przepełnione kurorty turystyczne, zatkane lotniska, zakorkowane autostrady, zatłoczone plaże, zalew dóbr. marnotrawstwo konsumenckie), a także, że pozytywne zjawiska mogą mieć niekorzystne efekty uboczne (zanieczyszczenia, wyczerpywanie się zasobów, zniszczenie środowiska naturalnego, choroby cywilizacyjne). Stało się także jasne, że postęp w jednej dziedzinie odbywa się często tylko kosztem regresu w innej. Trwające obecne procesy transformacji państw postkomunistycznych w Europie wschodniej i spodkowej dostarczają licznych przykładów. Demokratyzacji, otwarciu społeczeństw, rozwojowi przedsiębiorczości i wolnemu rynkowi towarzyszy 'wzrost bezrobocia i biedy, rozluźnienie dyscypliny społecznej, z gwałtownie wzrastającą liczbą przestępstw i wykroczeń, wewnętrznymi sporami i paraliżem władzy oraz zalewem kultury masowej niskich lotów.'. Czy możliwe jest zbilansowanie korzyści i krzywd, zjawisk funkcjonalnych i dysfunkcjonalnych?

Przez długi okres wielu myślicieli - od Tomasza Morusa do Mao Tse-tur.ga, od Platona do Marksa - wierzyło, że ća się obronić ideę postępu obejmującą wszystkie wymiary społeczeństwa, wszystkich ludzi jednocześnie, osiągnąć powszechny i uniwersalny rozwój. Budowano wizje doskonałych społeczeństw, utopie społeczne, które dostarczały całościowych. syntetycznych kryteriów postępu. Postęp oznaczał zbliżanie się do opisanej w utopii doskonałości, czy miała to być Nowa Harmonia, millennium. Państwo Słońca czy komunizm.

Inai proponowali wyróżnienie bardziej konkretnych kryteriów postępu, świadomi rozbieżności, ambiwalencji i niewspółmiemości jego różnych wymiarów. Wyszczególniali te -spekty życia społecznego, które w ich mniemaniu miały nadrzędne znaczenie, i w odnie-~ „niu do nich definiowali postęp. Dla jednych kluczową dziedziną była religia, a najbar-^•/•ćj liczył się prowadzący do zbawienia postęp duchowy i moralny. Inni za najważniejszą uważali świecką wiedze, dlatego decydujący byt dla nich jej postęp prowadzący do powsta* _a a nauki „pozytywnej”. Inni skupili się na obszarze życia codziennego i za najważniejsze a<pekty postępu społecznego uważali więzi społeczne, solidarność międzyludzką, wzajemne relacje, jednym słowem „wspólnotę". Inni stawiali w centrum domenę polityki, proponując wolność jako kryterium: wolność negatywną, co jest wolność o d ograniczeń, barier, przeszkód w swobodzie wypowiedzi i samorealizacji; oraz wolność pozytywną, uczestnictwo i reprezentację demokratyczną, to jest wolność do wpływania na własne społeczeństwo i kształtowania go. Innym wariantem kryterium była emancypacja, to jest zwiększenie liczby mieszkańców państwa, którzy są jego pełnoprawnymi uczestnikami, podmiotami posiadającymi prawa, obywatelami. Tak więc, postęp był mierzony według wzrastającego stopnia włączenia i malejącego stopnia wykluczenia społecznego (wyrażonego podczas rewolucji francuskiej hasłem Egalice i późniejszą debatą o egalitaryzmie). Inni myśliciele >ako kluczowe kryterium postępu wskazywali technikę, mając na myśli rosnącą zdolność człowieka do panowania nad naturą. Chciano w ten sposób wskazać na unikainą władzę gatunku ludzkiego nad środowiskiem, w jakim żyje. Inni zwrócili się ku ekonomii, za wstępne warunki postępu uważając godne zorganizowanie produkcji i sprawiedliwy podział dóbr, a sprawiedliwość i równość za jego główne kryteria. Wreszcie niektórzy skupili się na szansach życiowych, dostępności opcji i wyborów w obszarach zawodowym, edukacyjnym, politycznym, ideologicznym, rekreacyjnym etc. (Dahrendorf, 1979). Węższa grupa podkreślała możliwości dokonywania wyborów przez konsumentów w związku z rosnącą obfitością i różnorodnością dostępnych na rynku dóbr i usług. Kryterium szans życiowych łączy się często z pojęciami równości i włączenia, wskazując na konieczność zapewnienia równego dostępu do szans życiowych dla jak największej części społeczeństwa. Miarą pestępu nie jest samo istnienie opcji i możliwości wyboru per se, ale istnienie równych dla wszystkich szans życiowych.

A zatem jako fragmentaryczne, częściowe kryteria postępu (w przeciwieństwie do całościowych utopijnych wizji) wyróżniliśmy: zbawienie, wiedzę, wspólnotę, wolność (pozytywną i negatywną), emancypację, panowanie nad naturą, sprawiedliwość, równość, dostatek, możliwość wyboru, powszechnie dostępne szanse życiowe.

Mechanizm postępu

Równie wicie opinii istnieje na temat mechanizmów postępu. Musimy tu pamiętać o trzech sprawach. Po pierwsze, siłach napędowych (lub podmiocie) postępu: Co nadaje procesom społecznym postępowy kierunek? Czym są podmioty sprawcze uruchamiające postęp⁰ Po drugie, musimy mieć na uwadze formę lub kształt procesu: Jaka jest trajektoria postępu, ku czemu on zmierza? Po trzecie, musimy prześledzić powodujący postęp sposób działania systemu społecznego: W jaki sposób i za sprawą czego osiąga się postęp?

Mówiąc o podmiocie postępu, możemy wyróżnić trzy następujące po sobie etapy w histo-ć.i myśli społecznej. Pierwsi myśliciele umieszczali silę sprawczą postępu w święcie nad-