28)

28_„__Część I. POJĘCIA I KATEGORIE j

Forma procesu społecznego

i

Biorąc pod uwagę pierwsze kryterium, jeżeli popatrzymy na proces z perspektywy zewnętrz- ! ncj, dostrzeżemy różne formy i kształty. Procesy mogą być kierunkowe i nickierunkowe. Procesy kierunkowe są nieodwracalne i często Kumulatywne, każda kolejna faza różni Slf l od jakiejkolwiek wcześniejszej i zawiera elementy poprzedniej, podobnie jak każda wcześ- ; niejsza faza stanowi podłoże dla późniejszej. Idea nieodwracalności akcentuje fakt, iż w życiu człowieka są takie czyny, podobnie jak myśli, uczucia czy doświadczenia, których nie jj można cofnąć (Adam, 1990: 169). Kiedy już zaistnieją, pozostawiają nieusuwalne ślady 1 i nieuchronnie wpływają na późniejsze fazy procesu; czy to będzie kariera osobista, zdoby- -wanie wiedzy, zakochanie się czy przeżycie wojny. Jako przykłady procesów kienmko- i wych można wymienić: socjalizację dziecka, rozrost miasta, rozwój technologiczny przemysłu, wzrost populacji. W szerokim rozumieniu zarówno indywidualna biografia, jak i historia spoleezelistwa są w przeważającej części kierunkowe.

Niekoniecznie tak musi jednak być w węższym ujęciu, kiedy rozważa się specyficzne typy procesów kierunkowych. Niektóre z nich mogą mieć charakter teleologiczny (inaczej mówiąc: finalistyczny), choć rozpoczynają z różnych punktów wyjściowych, uparcie dążą do określonego celu czy stanu końcowego, zupełnie jakby coś je do niego przyciągało. Przykładów dostarcza tak zwana teoria konwergencji, która pokazuje, jak różne społeczeń- / siwa, o zupełnie odmiennych tradycjach, dochodzą po jakimś czasie do podobnych osiągnięć cywilizacyjnych czy technologicznych, czy to będzie produkcja maszynowa, rządy demokratyczne, transport samochodowy, telekomunikacja czy inne. Niezliczoną ilość przy- • kładów takich procesów można znaleźć w literaturze strukturalno-fimkcjonalistycznej, według której system społeczny ma tendencję do osiągnięcia ostatecznego stanu równowagi za sprawą wewnętrznych mechanizmów niwelujących wszelkie zaburzenia. Istnieją jednak i procesy kierunkowe innego typu: rozwojowe, nieustannie wypracowujące i rozwijające pewien wrodzony potencjał, któiy jest bez końca uzewnętrzniany. Na przykład często przedstawia się rozwój technologiczny jako wynik przyrodzonej człowiekowi innowacyjności i kreatywności, podczas gdy właściwe naturze ludzkiej nienasycenie ma być motorem pod- . bojów terytorialnych. Jeżeli proces zdąża ku jakiemuś pozytywnemu zjawisku, traktuje się go jako progresywny (na przykład eliminacja chorób i wydłużanie życia). Jeżeli oddala się od pozytywnego, pożądanego stanu końcowego, nazwiemy go regresywnym (na przykład zniszczenie środowiska naturalnego, komercjalizacja sztuki).

Pr^fiY }riciv"l'--'iY^a być stopniowe, narastające lub, iak czasem mówimy, lin^ar-ne. JcżclijłtKlażaia wzdłuż jednej trajektorii lub przechodzą przez podobne sekwencje koniecznych faz_r nazywa się je unilineamymi. Na przykład większość ewolucjonistów społecznych wierzy, iż wszystkie kultury muszą przejść przez tc same stadia; jedne wcześniej, drugie później. Te społeczeństwa, które powstały wcześniej lub rozwijały się szybciej, pokazują tym bardziej zacofanym lub powolnym ich własną przyszłość. Te, które pozostają ciągle z tyłu, uzmysławiają tym bardziej rozwiniętym, w jaki sposób musiała wyglądać ich przeszłość. Unilineamy proces przedstawia rysunek 1.1.

Rysunek 1.1. Proces unilincamy lub liniowy kierunek zmiany: (a) tendencja rosnąca (postęp):

(b) tendencja malejąca (regres)

Z drugiej strony, kiedy proces przebiega wzdł»* wielu rtonyrh trfljęktnrii.- omiiaiac pewne etapy, zastępując ic innymi czy też dodając zupełnie nietypowe - nazywa się go fmultiiinearnyrj Na przykład kiedy historycy opisują narodziny kapitalizmu, wskazują na odmienny przebieg tego samego procesu w różnych częściach świata (wzór zachodni, wschodni i inne). Z kolei badacze modernizacji wyróżniają różne drogi, jakimi kraje Trzeciego Świata podążają w kierunku cywilizacji miejsko-przemyslowej. Schematyczną reprezentację procesu multilineamego przedstawia rysunek 1.2.

Przeciwieństwem procesów liniowych są te, które przebiegają poprzez jakościowe skoki albo przełomy. Po dłuższych okresach ilościowego wzrostu przekraczają specyficzne progi graniczne (Granovetter, 1978). Są to procesymlelinearnc/Chociażby według marksistów zmiana w sekwencji tak zwanych formacji społeczno-ekonomicznych odbywa się poprzez epoki rewolucyjne - nagle, zasadnicze i radykalne transformacje całego społeczeństwa po długich okresach narastających sprzeczności, konfliktów, rozłamów i napięć. Procesy tego typu-ftUraznie rysunek l i

Procesy^niekierunkowe (lub płynnej mogą być dwóch rodzajów. Niektóre są zupełnie przypadkowe, chaotyczne, pozbawione jakiegokolwiek wzoru. Rozważmy na przykład falowanie nastrojów w rewolucyjnym tłumie lub procesy zmniejszania i zwiększania się zaangażowania w ruchy społeczne czy, w przypadku dzieci, w gry i zabawy. Inne mają z kolei charakter oscylacyjny - można w nich wyodrębnić powtarzające się lub chociaż podobne wzory, a kolejne fazy są bądź identyczne, bądź przynajmniej jakościowo podobne do innych. Gdy obserwujemy niemal dokładne powtarzanie się faz, traktujemy proces jako