2 (60)

’

________Część I. POJĘCIA I KATEGORif

Tabela 5.1. Weberowska opozycja dwóch typów społeczeństwa (źródło: Collins, 1980, z modyfikacjami)

	Społeczeństwo tradycyjne - rolnicze	Społeczeństwo kapitalistyczne
Charakter własności	Powiązany z dziedziczonym statusem społecznym (ziemiaństwo).	Prywatna własność wszystkich środków produkcji i ich koncentracja w rękach przedsiębiorców (ziemia, budynki, maszyny, surowce - wszystkie one są kontrolowane przez jeden podmiot i mogą być swobodnie wymieniane na rynku jako dobra prywatne).
Mechanizacja pracy	Praktycznie nie istnieje.	Produkcja przemysłowa oparta na mechanizacji pracy, pozwalająca na precyzyjną kalkulację i rachunek kapitału. Efektywność, produktywność, racjonalna organizacja wiodącymi zasadami produkcji.
Natura siły roboczej	Zasadniczo siła robocza nic jest wolna (bądź za sprawą osobistego zniewolenia, bądź przynajmniej poddaństwa, czyli prawnego przypisania do ziemi).	Siła robocza przemieszcza się swobodni* w zależności od zapotrzebowania, od jednej do drugiej gałęzi gospodarki, z jednego do drugiego regionu. Bezpośredni producenci sprzedają swoją siłę roboczą w zamian za płacę, niczym towar na wolnym rynku.
Rynek	W dużym stopniu ograniczony (przez bariery podatkowe, zagrożenie rozbojami, brak zaawansowanych instrumentów pieniężnych, słabo rozwinięty transport). W rezultacie powstają tylko rynki lokalne, a w szerszym zakresie funkcjonują jedynie lukratywne rynki towarów luksusowych.	Handel na wolnym rynku nie ograniczony tradycyjnymi restrykcjami (monojłolem klasowym, ograniczeniami własności, protekcjonizmem etc.). RyDck sam ustala zasady dystrybucji i konsumpcji.
Panujące prawa	Partykularystyczne, w różny sposób stosują się do różnych grup społecznych. Są one przedmiotem pntrymonialnych rozstrzygnięć i egzekucji.	Stosowane uniwersalnie, przewidywalne prawo gwarantujące przewidywalność kontraktów i egzekwowanie praw.
Dominujące motywacje	Koncentrują się wokół zaspokajania potrzeb na dotychczasowym poziomic. Pracownik był pogodzony z tradycyjnym sposobem życia i wysokością zarobków. Jak to ujmuje Weber: „Dodatkowy zarobek interesował go w mniejszym stopniu, aniżeli mniej pracy” (1994: 41).	Nieograniczone dążenie do zysku jako podstawowa motywacja zachowań ekonomicznych.

5. jVf^nęrtsnoSi i co dalej?______

81

Tabela 5.2. „Zmienne porządkujące" Parsonsa

	Społeczeństwo tradycyjne	Społeczeństwo nowoczesne
Stopień artykulacji struktury społecznej	Rozproszenie, tj. niewyartykułowany, luźny, pojemny charakter ról, grup, relacji społecznych.	Specyficzność, tj. wysoka specjalizacja ról i stosunków społecznych, wyraźny podział pracy, ukierunkowany charakter życia grupowego.
Podstawy statusu społecznego	Przypisanie, tj. dopuszczanie do ról, statusów, grup. stosunków społecznych, oparte na nabytych czynnikach wynikających z urodzenia i dziedziczenia.	Osiąganie, tj. wybieranie do statusów, ról, grup, relacji, oparte na osobistym wysiłku i zasługach.
Kryteria rekrutacji	Partykularyzm, tj. selekcja i odnoszenie się do partnerów stosunków społecznych, jak również rekrutacja do ról i grup, oparte na unikalnych, indywidualnych cechach potencjalnych kandydatów, niekoniecznie związanych z pracą, jaka ma być wykonywana lub naturą grup czy stosunku społecznego.	Uniwersalizm, tj. selekcja i odnoszenie się do partnerów relacji społecznych, jak również rekrutacja do ról i grup, oparte na uogólnionych, abstrakcyjnych cechach, związanych z kompetencjami bezpośrednio wymaganymi przez zadania i naturę grup lub Telacji.
Kryteria ocen	Kolektywizm, tj. ocenianie i postrzeganie ludzi związane z ich przynależnością do grup, zbiorowości, wspólnot, plemion. Ważniejsze jest to, gdzie należą, niż to, kim są.	Indywidualizm, tj. ocenianie i postrzeganie ludzi związane z ich indywidualnymi działaniami. Ważniejsze jest to, co robią
Rola emocji	Atektywność, tj. dopuszczenie emocji do życia społecznego.	Neutralność, tj. zakaz eksponowania emocji, rzeczowy, racjonalny klimat | życia społecznego.

Zgodnie z tendencją charakterystyczną dla nowoczesnej socjologii, która każe raczej mówić o zmiennych niż o wzajemnie się wykluczających cechach typu „albo-albo", Par-sons nic twierdzi, że modele te przedstawiają jakieś realne, historyczne społeczeństwa; są raczej skrajnymi analitycznymi punktami na kontinuum, wzdłuż którego można uszeregować realnie istniejące społeczeństwa. Każdy z wymiarów może przybierać swoją wartość niezależnie od innych, co pozwala otrzymać wielość możliwych profili historycznie unikalnych społeczeństw. Ta konsekwencja wynikająca z systemu Parsonsa została pomysłowo użyta w rozbudowanych typologiach społeczeństw przez Mariona Lcvy'cgo (1952; 1966).