52

52 Część I. POJĘCIA 1 KATEGORIĄ

Jeżeli zaistnieją warunki opisane w typie idealnym postępowej podmiotowości, lo łudź-ka kreatywność i kumulatywny charakter doświadczenia gwarantują autotranscendencję i ciąg. ly postęp ludzkości. Mocno podkreślam to .jeżeli". Postęp nie jest konieczny, ponieważ nie jest wcale powiedziane, ż.e ltidz-.e będą chcieli i będą w stanie skorzystać ze swoich twór-czych zdolności Rozkwit tych ostatnich mogą uniemożliwiać warunki naturalne, strukrj. ralne i historyczne, osłabiona motywacja do jwstawy aktywnej (na przykład wynikająca z wyuczonej bierności, biorącej się ze stosowania mechanizmów adaptacyjnych czy obron-nych w sytuacji przymusu, lub wynikająca z przykrych doświadczeń, „skaz" po wcześniejszych porażkach) 1’o-lobnic pe*ces kumulacji, przekazywania tradycji może zostać zakłócony zarówno na poziomie jednostkowym, jak i historycznym (decydująca będzie tu kondycja rodziny. v/ko|y. Ko-., mediów i innych instytucji). W takich przypadkach wynikiem będzie rac/pj stagnacja lub regres niż postęp.

AuMiai' • > n.i ik jn *|>olec/eństwa, w której podmiotowość bierze udział jako główna •ula i raw. .-.t oddziałuje zwrotnie na samą pedmiotoweść, w wyniku czego ta ostatnia tówiii*-/ i.i|<‘    , .uiMr.mscendentna. Urzeczywistnienie potencjału podmiotowości przez

/'/,(> 11 i,l ..i len p* tenejd. Imancypacja podmiotowości przez jej funkcjonowanie w cza-mp -.1 uik n|r : v. lęks/piuein obszaru wolności i silniejszą skłonnością do autotranscendencji. (zuic ,|owość podmiotowości musi być postrzegana nic tylko jako stymulująca I .‘.iM' iiIp i .'.w ni".' s .m.) podlegająca postępowemu rozwojowi. Stanowi skumulowany hi-vi..i ni" rlpki łwpgo własnego działania.

?

I

3. CZASOWY WYMIAR SPOŁECZEŃSTWA: CZAS SPOŁECZNY

Czas jako wymiar życia społecznego

Wszystkie zjawiska społeczne dzieją się w jakimś' momencie w czasie. Wszystkie procesy Społeczne rozciągają się w czasie. Krótko mówiąc, życie społeczne toczy się w czasie. Czas. podobnie jak przestrzeń, stanowi powszechny kontekst życia społecznego: ..Musimy zdać sobie sprawę z relacji czasowo-przestrzennych stanowiących istotę interakcji społecznych (...). Wszystkie istniejące wzory interakcji są osadzone w czasie" (Giddens. 1979: 3, 202). Czas jest niezbędnym wymiarem rzeczywistości ludzkiej „zawartym w każdym aspekcie naszego życia" (Adam, 1990: 2). Te ontołogiczne fakty wiążą się z epistemologicznymi konsekwencjami; są przyczyną „centralnego miejsca czasu w tematyce nauk społecznych" (Adam, 1990: 9) lub, jak to ujmuje Giddens, „integralności czasu dla teorii społecznej" (1979: 198).

Czas jest oczywiście jeszcze bliżej związany ze zmianą społeczną. Samo doświadczenie czasu i jego wyobrażenie biorą się ze zmieniającej się natury rzeczywistości. Trudno pojmować czas, nic odnosząc się do jakiejś zmiany. I vice versa - nie do pomyślenia jest idea zmiany pozbawiona pojęcia czasu. Jak pamiętamy, czas pojawia się w definicji zmiany społecznej, w której najczęściej mówi się o różnicy między dwoma stanami systemu społecznego w czasie (zob. rozdział 1). Tak więc, jak to w typowy dla siebie, klarowny sposób ujmuje Pitirim Sorokin: „Każde Stawanie się. Zmiana, Proces, Zmienność, Ruch, Dynamiczny Stan. w przeciwieństwie do Rycia, implikuje istnienie czasu" f 1937. (.1:156).

Przyjrzyjmy się najpierw niektórym generalnym własnościom czasu jako wymiaru każdego zjawiska społecznego, a później pewnym jego szczególnym cechom jako aspektu zmiany społecznej. Każde zjawisko lub zdarzenie społeczne jest powiązane z innymi zjawiskami i zdarzeniami. Nie istnieją pojedyncze, niepowtarzalne czy zupełnie odrębne zjawiska lub zdarzenia. Jedną z form powiązania między nimi jest sekwencja, z relacjami poprzedzania i następstwa łączącymi wydarzenia w łańcuch lub proces, które występują w zdarzeniach zachodzących na wszystkich poziomach: makro, mezzo i mikro. Po wojnie podpisuje się traktat pokojowy, po wyborach następuje zaprzysiężenie prezydenta, inflacja prowadzi do obniżenia poziomu życia, rządy dyktatora wywołują powstanie ruchów opozycyjnych. Wszystko to zachodzi w czasie historycznym. Przejdźmy do innego wymiaru: po okresie dzieciństwa następuje okres edukacji szkolnej, po zawarciu małżeństwa narodziny dzieci, po przejściu na emeryturę śmierć. Powyższe przykłady odnoszą się do czasu jednostkowej biografii. Schodząc jeszcze niżej, na poziom realiów życia codziennego: śniadanie poprzedza podróż metrem do pracy, później przychodzi czas na przerwę na lunch, następnie posiedzenie zarządu, droga powrotna do domu, oglądanie telewizji, jedzenie kolacji, położenie się do łóżka. Te wydarzenia wyznaczają upływ czasu w codziennym życiu. Na wszystkich tych poziomach każde pojedyncze zdarzenie, jakie obserwujemy, stanowi zawsze ogniwo jakiejś dłuższej sekwencji; poprzedza inne lub po nich następuje, dzieje się przed innym: lub po innych. Zachodzi w jakimś momencie w czasie. Ujmując to inaczej: ..Wszystkie działania społeczne zawierają się w innych, szerszych działaniach. Nazywamy to osadzeniem w czasie" (Lewis, Weigart. 1990: 82).

Jeżeli przyjrzymy się bliżej każdemu zjawisku lub zdarzeniu społecznemu, zauważymy, ze nie tylko jest ono zrelatywizowane wobec innych, zewnętrznych zjawisk, ale samo może