5 (52)

86 Część 1. POJĘCIA 1 KATEGORIE

7.    Poczucie sprawiedliwości rozdzielczej, „przekonanie, że wynagradzanie powinno odbywać się raczej według zasad niż kaprysu i że struktura wynagradzania powinna być, n_a ile lo możliwe, związana z umiejętnościami i wysiłkiem” (Inkcles, 1976: 330).

8.    Zainteresowanie i przywiązywanie dużej wagi do edukacji szkolnej i kształcenia.

9.    Szacunek dla godności dnigicj osoby, z włączeniem w to osób o niższej pozycji spo. łecznej lub posiadających mniejszą władzę.

Wymienione cechy osobowości nic tworzą luźnej listy, ale istnieją między nimi wza-jemne związki. „Jednym z podstawowych założeń naszych badań jest to, żc te właściwości są ze sobą naprawdę spójne, twor/ą syndrom, że ludzie, którzy posiadają jedną cechę, będą również przejawiali inne. Innymi słowy uważamy, żc możemy nie tylko mówić o ludziach, którzy posiadają tę. czy inną cechę, ale o ludziach, których można konkretnie opisać jako całościowo nowoczesnych” (Inkcles, 1976: 333).

Rozczarowanie nowoczesnością

Wiek XIX nazywa się czasem erą triumfującej nowoczesności (Alex»nder, 1990). W teorii społecznej dominuje klimat optymizmu, odzwierciedlający w jakimś stopniu powszechne odczucia, szczególnie te rozwijających się, odnoszących sukcesy elit. Panuje powszechna wiara w rozum, technikę, naukę, sprawne państwo i wydajny kapitalizm, gwarantujące ciągły postęp i nieograniczoną ekspansję ludzkości. Jednak dość szybko stało się jasne, że nowoczesność niesie ze sobą ambiwalentne skutki, nie tylko korzystne, ale również, szkodliwe, czasami wprost tragiczne (por. Aron, 1969). Krytyka społeczeństwa kapitał istyczno-przcmyslowego pojawia się już w XIX wieku i trwa przez cały wiek XX.

Najbardziej chyba trwały temat tej debaty wprowadził Karol Marks pod hasłem „alienacji” (por. Ollman, 1975). Marks uważał, że istoty ludzkie są z natury wolne, twórcze i prospołeczne. Te naturalne skłonności ulegają jednak zatraceniu, kiedy nastają takie warunki historyczne, które nic dają możliwości korzystania z nich. Takie zdehumanizowanc warunki powstają we wszystkich społeczeństwach klasowych, a zwłaszcza w nowoczesnym kapitalizmie, gdzie większość ludzi zostaje przekształcona w zależne, wyzyskiwane i urzeczowione tryby machiny ekonomicznej. Pozbawiony kontroli nad własną pracą i jej produktami pracownik doznaje poczucia alienacji, wyobcowania od wykonywanej pracy i otaczających go grup, wreszcie od siebie samego. „Robotnik nie potwierdza się w swojej pracy, lecz zaprzecza, nie czuje się zadowolony, lecz nieszczęśliwy, nie rozwija swobodnie energii fizycznej i duchowej, lecz umartwia swe ciało j rujnuje się duchowo” (Marks, 1960: 550). Nie jest już uczestnikiem dobrowolnego stowarzyszenia o charakterze wspólnoty, ale zamiast tego doświadcza izolacji, odseparowania od innych ludzi, staje się wobec nich wrogi, wyalienowany od swoich towarzyszy. Tak więc alienacja oznacza pozbawienie impulsów socjoekonomicznych (temat egoizmu, atomizacji), brak twórczości (temat rutynizacji, monotonii) i w konsekwencji wyzbycie się kontroli nad działaniami (temat pasywizmu), rezygnację z autonomii (temat reifikacji, fetyszyzacji towarów, które rządzą ludźmi), krótko mówiąc, upadek „potencjału gatunku ludzkiego”. Natura ludzka staje się nieludzka. Do przywrócenia pełni jej ludzkiego potencjału może dojść jedynie wtedy, gdy wyleczy się alienację, a to wymaga zburzenia warunków społecznych, które do niej doprowadziły, i ustanowienia bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego.

Rozmaite, teoretycznie brzemienne wątki składające się na pojęcie alienacji zostały póź _riej podjęte przez wielu uczonych, którzy rozciągnęli je daleko poza znaczenie nadane mu przez Marksa.

1.    Alienacja nie objawia się tylko w dziedzinie pracy, ale również w dziedzinie polityki, kultury, edukacji, religii, sztuki, czasu wolnego, konsumpcji, rodziny i wielu innych. Najczarniejszy obraz społeczeństwa nowoczesnego stworzyli Erich Fromm, któiy określił je -nianem „niepoczytalnego" (1966; 1996; 2003), i Herbert Marcuse (1991), któiy traktował je jako całkowicie nieudany „projekc", ślepą uliczkę ludzkiej historii.

2.    Inną linię krytyki, opartą na niemal całkowicie przeciwnych założeniach, zapoczątkował ćmile Durkheim swoim wpływowym pojęciem „anomii” (por. Lukes, 1985). Dla Durk-heirna ludzie są z natury bestiami, egoistycznymi, indywidualistycznymi istotami gotowymi walczyć o swoje interesy, nie licząc się z innymi. Dopiero kiedy ograniczają ich reguły kultur)'* normy i wartości, daje się uniknąć wojny wszystkich przeciwko wszystkim i możliwe staje się harmonijne współżycie w społeczeństwie. W pewnych warunkach historycznych reguły kulturowe tracą swoją scalającą moc albo zupełnie zanikają. Mowa tu o warunkach anomii, rozregulowania kontroli normatywnej albo zaniku norm, kiedy ludzie pozostawieni sami sobie, bez drogowskazów, mają poczucie wykorzenienia i zagubienia. Uciekają się do zachowań dewiacyjnych lub samobójstw, co prowadzi do anarchii i chaosu społecznego. Społeczeństwo nowoczesne sprzyja powstawaniu warunków anomii i tym samym należy nieustannie zwracać uwagę na utrwalanie lub' odbudowywanie silnego porządku moralnego. Pojęcie anomii zrobiło w socjologii wielką karierę. Robert Mcrton zastosował je w szczególnym przypadku pojawiającej się w strukturze społecznej rozbieżności między kulturowo określonymi celami a dostępnymi w praktyce możliwościami ich osiągnięcia. Kiedy taka rozbieżność występuje - a Merton uważał, że tak właśnie było w wielkich, gorzej sytuowanych grupach nowoczesnego społeczeństwa amerykańskiego - powstają różnorodne wzory adaptacyjne, w tym różne formy dewiacji. Takie rozumienie anomii, jakie przedstawi! Mcrton. zainicjowało wpływowy trend w socjologii dewiacji i kryminologii (Merton, 1938; 1964).

3.    Kolejny wątek krytyki funkcjonuje pod etykietą „społeczeństwa masowego” lub upadku „wspólnoty". Nacisk kładzie się na społecznic dezintegrujące skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji, zarówno na poziomie makro, jak i mikro. Przeczucia tego rodzaju można odnaleźć już u Fcrdinanda Toenniesa w jego sceptycyzmie wobec Geselł-schajt (społeczeństwa nowoczesnego) jako przeciwieństwa Gememschaft (tradycyjnej wspólnoty). Krytycy podążający za Toenniesem twierdzili, że w społeczeństwie nowoczesnym ludzie zatracili swoją indywidualną tożsamość, zaczęto ich traktować jako anonimowy, zatomizowany tłum pracowników, urzędników, wyborców, nabywców lub widzów. Wszystko za sprawą skali, w jakiej działa społeczeństwo nowoczesne, ze swoimi wielkimi rynkami, widowniami, publikami, elektoratami czy organizacjami o zasięgu narodowym, a nawet ponadnarodowym. Różnice między jednostkami i unikalna przynależność grupowa ulegają zatarciu albo są zupełnie ignorowane. W efekcie zerwane zostają międzyludzkie więzi wspólnego zamieszkania, podobieństwa etnicznego, religijnego bądź klasowego; jednostki stają się osamotnione i są wykorzystywane. Na poziomie osobowości, psychiki, utrata poczucia wspólnoty oznacza pogorszenie się jakości życia, rodzi frustrację i cierpienie. Na poziomie politycznym oznacza, że ludzie, jako zobojętniała, ujednolicona i zależna masa, pozostają na lasce bezosobowych biurokracji i rządów. Taka masa jest podatna na manipu