345

34

Część I. POJĘCIA ł KATEGORi;

kompozycji. Te pierwsze, zwane .Reprodukcją prostą^ (lub inaczej procesami wyrównaw. I

¹------: J — ---------:---------------• i i    i-    ■    ■'    • 1

Trzeba je odróżnić od procesów zwykłej przemiany, które mają mniej istotne konsęJ kwencje, nie prowadząc do powstania zasadniczych innowacji. Niektóre z nich nie tworz^j '(y) w ogóle niczego nowego, rezultatem innych jest niewielka modyfikacja, reforma, zmian*'!

czymi. dostosowującymi, homeostatycznynii. równoważącymi lub podtrzymującymi. ni,.; powodują zmiany zastanych warunków, utrzymują status guo. gwarantują istnienie i trwa.¹ niespołeczeństwa w całkowicie niezmienionej postaci. Znajdują się one w centrum uwagi^! szkoły strukturalno-funkcjonalnej, która interesuje się głównie warunkami koniecznymi do i zachowania stabilności, porządku społecznego, harmonii, konsensu i równowagi (Parsom, _; 1964). Nic zatem dziwnego, że funkcjonaliści gruntownie przebadali wiele podstawowych procesów- reprodukcji. Jednym z nich jest socjalizacja, za pomocą której z jednej generacji ’ na drugą przekazywane jest kulturowe dziedzictwo społeczeństwa (wartości, normy, wie.¹ rżenia, wiedza ctc.). Inne to: kontrola społeczna, która eliminuje zagrażające spokojnemu funkcjonowaniu społeczeństwa zachowania dewiacyjne; adaptacja i przystosowanie, które pozwalają na stabilne trwanie struktur społecznych mimo zmian środowiska; nierówna dystrybucja przywilejów i nagród między pozycjami społecznymi, gwarantująca płynną rekrutację do istniejących już statusów i ról, tak jak w głośnej „funkcjonalnej teorii uwarstwienia" (Davies, Moore, 1975). Istnieją wreszcie narzucające rygory- i wyposażone w- sankcje systemy etykiety, reguły okazywania szacunku, zachowania się etc., które służą do potwicr-j dzania tradycyjnych hierarchii statusu.

Podczas gdy reprodukcja prosta pozostawia wszystko w ni^nuemonypr stanie,

w*’

¹ A. produkcja rozszerzona" powoduje ilościowe wzbogacenie bez zasadniczych modyfikacji ją. kościowych. Dzieje się tak na przykład przy wzroście demograficznym, rozrastaniu się przed-mieść, rosnącej produkcji samochodów w danej fabryce, zwiększeniu się rekrutacji en wintów na uniwersytet, akumulacji kapitału poprzez oszczędności. I przeciwnie, ilościowt zubożenie, analogicznie bez zmiany jakościowej, można nazwać „reprodukcją zawężoną”. Dochodzi do niej, gdy wydaje się rezerwy finansowe, nie oszczędzając, gdy następuje tak zwany „ujemny wzrost" populacji czy niepohamowana eksploatacja 2asobów naturalnych. _Kiedy obojuloś c iow mdurndy Okac i i zachodzi jeszcze zasadnieflfl-g-miana jakościowa, tal ^ \ J ⁿ*^e mówimy już o reprodukcji, ale o/„transformacji”/ Nic zawsze da się łatwo wyznaczyć dokładną granicę,^-po przekroczeniu której daną zmianę można potraktować jako jakościową. W praktyce za kryterium przyjmuje się zmianę struktury wraz z istotną modyfikacją sieci relacji obowiązujących w systemie społecznym lub polu społeczno-kulturowym i/lub zmianę funkcji z istotną modyfikacją sposobu działania systemu lub pola. Można rozumieć, że tego typu zmiany dotykają samego jadra rzeczywistości społecznej, jflkn ->r k-h nupmlni-sje są zazwyczaj odczuwalne wc wszystkich aspektu    _w ten

sposób do całościowej zmiany jakościowej. Zmiany strukturalne zachodzą na przykład, kiedy w grupie pojawia się przywództwo i hierarchia władzy, kiedy następuje biurokratyzm cja ruchu społecznego, zastąpienie autokratycznej władzy przez demokratyczny rząd, zniwelowanie nierówności społecznych poprzez reformę podatkową. Przykłady zmiany funkcjonalnej można obserwować, kiedy przedsiębiorstwem zaczyna samodzielnie zarządzać rada pracownicza, przyjmując na siebie prerogatywy w zakresie podejmowania decyzji; gdy Kościół zaczyna odgrywać wyraźną rolę polityczną; gdy szkoła przejmuje funkcje edukacyjne rodziny. „Transformacja” odpowiada temu, co wcześniej nazwaliśmy zmianą system u, „reprodukcja" zaś wskazuje najwyżej na z m i a n ę w systemie.

j podstawowe połcia ^w badaniu zmiany Ispołeczna świadomość procesów    (

3 rvoc\xC^ |łiOCGłck

Ważnym czynnikiem wszystkich zmian zachodzących w społeczeństwie jest ich świadomość wśród ludzi, a szczególnie świadomość skutków, jakie tc procesy przynoszą (por. Sztompka, I984b). Wprowadzając do naszej typologu czynnik podmiotowy, możemy wyróżnić trzy dodatkowe rodzaje zmian. Te rozróżnienia krzyżują się, rzecz jasna, z wcześniejszymi, a zatem _nl0gą być traktowane jako podkategorie morfogenezy, reprodukcji i transformacji.

1.    Procesy mogą być dostrzegane, przewidywane i planowane. Parafrazując termin zaproponowany przez Roberta K. Mcrtona (2002: 93), nazwiemy jejgjwnymjjjNa przykład “ reforma kodeksu drogowego zmniejsza liczbę wypadków; legalizacja kantorów wymiany walut likwiduje czarny rynek; prywatyzacja handlu detalicznego zwiększa zaopatrzenie w dobra konsumenckie.

2.    Procesy mogą być niedostrzegane, nieoczekiwane i nieplanowane. Podążając ponownie za Mertonem, nazwiemy je    W tym wypadku sama zmiana, jak i jej rezulta- 0

ty pojawiają się niespodziewanie 1 - wzależności od okoliczności - mogą być odebrane przychylnie bądź też nie. Przykładowo, ludzie przez długi czas generalnie byli nieświadomi zniszczeń, jakie w środowisku naturalnym powodowało uprzemysłowienie. Tak zwana świadomość ekologiczna jest zjawiskiem stosunkowo niedawnym.

3.    Ludzie mogą dosuzegać proces, przewidywać jego rozwój i planować określone skutki, jednocześnie całkowicie się w swoich obliczeniach myląc. Proces przebiega inaczej niż oczekiwali, a jego skutki są odmienne, a nawet całkowicie przeciwne oczekiwan^jjLiiŁOsu-

jąc termin Mertona i Kendall (1944), nazwiemy taki przypadek „procesem^umcrango-^ ą wym". Na przykład kampania propagandowa może w rzeczywistości wzmocnić nastawienia, przeciwko którym jest skierowana, mobilizując obronę i wywołując negatywną reakcję; reforma fiskalna mająca na celu zahamowanie inflacji może spowodować recesję i wyższą inflację; poziom zysku może się obniżyć wskutek większej konkurencyjności spowodowanej właśnie chęcią podniesienia zysku.

Umiejscowienie przy czy nowości

—> ' - (/ - ® MxjJ^e,rin C-

Kolejne ważne kryterium różnicujące procesy społeczne dotyczy siły sprawczej, która 2a nimi stoi, czynników przyczynowych wprawiających je w ruch. Podstawowe pytanie brzmi: skąd te siły czy czynniki się biorą: czy z obszaru podlegającego zmianie, czy z zewnątrz? W pierwszym przypadku mówimy o ..procesie endogennym" (przyczyny zmian są imma-nentne lub wewnętrzne), w drugim - o .procesie egzogennym" (przyczyny zmian są zewnętrzne). Procesy endogenne rozwijają naturalny potencjał, skłonności i tendencje zawarte w zmieniającej się rzeczywistości. Procesy egzogenne mają charakter reaktywny, adaptacyjny; są odpowiedzią na naciski, bodźce i wyzwania pochodzące z zewnątrz.

Największym problemem w rozróżnianiu procesów endogennych i egzogennych jest oddzielenie tego, co należy do sfer)' społecznej, od tego, co znajduje się poza nią. Na pozór oczywista jest odpowiedź, iż przyroda jest zewnętrzna w stosunku do społeczeństwa, a co za tym idzie, jako egzogenne powinno się traktować wszystkie procesy społeczne będące reakcją na naturalne bodźce środowiskowe. Zmiany w społeczeństwach średniowiecznych wywołane Czarną Śmiercią (epidemią cholery w XIV wieku) są egzogenne (Topolski, 1990: