345

I

34

Cliii 1. POJĘCIA 1 KATEGORIĘ

kompozycji. Te pierwsze, y ^czymi. dostosowującymi, Cf powodują zmiany zastanyi

Trzeba je odróżnić od procesów zwykłej przemiany, które mają mniej istotne konse kwencje, nie prowadząc do powstania zasadniczych innowacji. Niektóre z nich nie tworzy •(y) w¹ ogóle niczego nowego, rezultatem innych jest niewielka modyfikacja, reforma, zmian* kompozycji. Te pierwsze, zwane .^reprodukcją prostą^ (lub inaczej procesami wvrównavy. j homeostatycznymi. równoważącymi lub podtrzymującymi), nir:

____ych warunków, utrzymują status guo, gwarantują istnienie i trwa-¹

nielpoleczeństwa w całkowicie niezmienionej postaci. Znajdują się one w centrum uwagi' szkoły strukturalno-funkcjonalnej, która interesuje się głównie warunkami koniecznymi dci zachowania stabilności, porządku społecznego, harmonii, konsensu i równowagi (Parsom, ; 1964). Nic zatem dziwnego, że funkcjonaliści gruntownie przebadali wiele podstawowych procesów reprodukcji. Jednym z nich jest socjalizacja, za pomocą której z jednej generacji na drugą przekazywane jest kulturowe dziedzictwo społeczeństwa (wartości, normy, wic. rżenia, wiedza ctc.). Inne to: kontrola społeczna, która eliminuje zagrażające spokojnemu funkcjonowaniu społeczeństwa zachowania dewiacyjne; adaptacja i przystosowanie, którt pozwalają na stabilne trwanie struktur społecznych mimo zmian środowiska; nierówna dystrybucja przywilejów i nagród między pozycjami społecznymi, gwarantująca płynną rekrutację do istniejących już statusów i ról, tak jak w głośnej „funkcjonalnej teorii uwarstwienia" (Davies, Moore, 1975). Istnieją wreszcie narzucające rygory i wyposażone w sankcje systemy etykiety, reguły okazywania szacunku, zachowania się etc., które służą do potwier-j dzania tradycyjnych hierarchii statusu.

Podczas gdy reprodukcja prosta pozostawia wszystko w ni^.pńenionypi stanie,

¹ A. produkcja rozszerzona” powoduje ilościowe wzbogacenie bez zasadniczych modyfikacji ia-¹ “kościowych. Dz.ieje się tak na przykład przy wzroście demograficznym, rozrastaniu się przedmieść, rosnącej produkcji samochodów w danej fabryce, zwiększeniu sie rekrutacji <indrn. tńw na uniwersytet, akumulacji kapitału poprzez oszczędności. I przeciwnie, ilościowe zubożenie, analogicznie bez zmiany jakościowej, można nazwać „reprodukcją zawężoną”. Dochodzi do niej, gdy wydaje się rezerwy finansowe, nie oszczędzając, gdy następuje tak zwany „ujemny wzrost" populacji czy niepohamowana eksploatacja 2asobów naturalnych.

.Kiedy obojŁikiściowy^h 'notyfikacji zachodzi jeszcze zasnriniofln-Mniana jakościowa, nie mówimy już o reprodukcji, ale o/„transformacji”/ Nie zawsze da się łatwo wyznaczyć

!

I i

dokładną granicę, po przekroczeniu której daną znuanę można potraktować jako jakościową. W praktyce 2a kryterium przyjmuje się zmianę struktury wraz z istotną modyfikacją sieci relacji obowiązujących w systemie społecznym lub polu społeczno-kulturowym i/lub zmianę funkcji z istotną modyfikacją sposobu działania systemu lub pola. Można rozumieć, że tego typu zmiany dotykają samego jądra rzeczywistości społecznej, jako rr rh ntprffr¹-sje są zazwyczaj odczuwalne wc wszystkich asppWa^h <pnW7_P»|jr\ pr^A/^j _w (en sposób do całościowej zmiany jakościowej. Zmiany strukturalne zachodzą na przykład, kiedy w grupie pojawia się przywództwo i hierarchia władzy, kiedy następuje biurokratyzm cja ruchu społecznego, zastąpienie autokratycznej władzy przez demokratyczny rząd, zniwelowanie nierówności społecznych poprzez reformę podatkową. Przykłady zmiany funkcjonalnej można obserwować, kiedy przedsiębiorstwem zaczyna samodzielnie zarządzać rada pracownicza, przyjmując na siebie prerogatywy w zakresie podejmowania decyzji; gdy Kościół zaczyna odgrywać wyraźną rolę polityczną; gdy szkoła przejmuje funkcje edukacyjne rodziny. „Transformacja” odpowiada temu, co wcześniej nazwaliśmy zmianą systemu, „reprodukcja" zaś wskazuje najwyżej na z m i a n ę w systemie.

J. Podstawowe pojęci a w badaniu zmiany jspofeczna świadomość procesów (

Ważnym czynnikiem wszystkich zmian zachodzących w społeczeństwie jest ich świadomość wśród ludzi, a szczególnie świadomość skutków, jakie tc procesy przynoszą (por. Sztompka, 1984b). Wprowadzając do naszej typologii czynnik podmiotowy, możemy wyróżnić trzy dodatkowe rodzaje zmian. Te rozróżnienia krzyżują się, rzecz jasna, z wcześniejszymi, a zatem mogą być traktowane jako podkategorie morfogenezy, reprodukcji i transformacji.

1.    Procesy mogą być dostrzegane, przewidywane i planowane. Parafrazując termin zaproponowany przez Roberta K. Mcrtona (2002: 93), nazwiemy je^^awnynd^Na przykład ^ reforma kodeksu drogowego zmniejsza liczbę wypadków; legalizacja kantorów wymiany walut likwiduje czarny rynek; prywatyzacja handlu detalicznego zwiększa zaopatrzenie w dobra konsumenckie.

2.    Procesy mogą być niedostrzegane, nieoczekiwane i nieplanowane. Podążając ponownie za Mertoncm, nazwiemy je /dfictytyrm)’. W tym wypadku sama zmiana, jak i jej rezulta- 0 ty pojawiają się niespodziewanie T-"wzależności od okoliczności - mogą być odebrane przychylnie bądź też nie. Przykładowo, ludzie przez długi czas generalnie byli nieświadomi zniszczeń, jakie w środowisku naturalnym powodowało uprzemysłowienie. Tak zwana świadomość ekologiczna jest zjawiskiem stosunkowo niedawnym.

3.    Ludzie mogą dostrzegać proces, przewidywać jego rozwój i planować określone skutki, jednocześnie całkowicie się w swoich obliczeniach myląc. Proces przebiega inaczej niż oczekiwali, a jego skutki są odmienne, a nawet całkowicie przeciwne oezekiwanypi-iitosii-

jąc termin Mertona i Kendall (1944), nazwiemy taki przypadek „procesem^mmerango-j ą wym". Na przykład kampania propagandowa może w rzeczywistości wzmocnić nastawienia, przeciwko którym jest skierowana, mobilizując obronę i wywołując negatywną reakcję; reforma fiskalna mająca na celu zahamowanie inflacji może spowodować recesję i wyższą inflację; poziom zysku może się obniżyć wskutek większej konkurencyjności spowodowanej właśnie chęcią podniesienia zysku.

S'--—    e*vcU>fi^me

Zy nowości]    \ _ y _    C-

Kolejr.e ważne kryterium różnicujące procesy społeczne dotyczy siły sprawczej, która za nimi stoi, czynników przyczynowych wprawiających je w ruch. Podstawowe pytanie brzmi: skąd te siły czy czynniki się biorą: czy z obszaru podlegającego zmianie, czy z zewnątrz? W pierwszym przypadku mówimy o ..procesie endogennym*' (przyczyny zmian są imma-nentne lub wewnętrzne), w drugim - o .procesie egzogennym" (przyczyny 2mian są zewnętrzne). Procesy endogenne rozwijają naturalny potencjał, skłonności i tendencje zawarte w zmieniającej się rzeczywistości. Procesy egzogenne mają charakter reaktywny, adaptacyjny; są odpowiedzią na naciski, bodźce i wyzwania pochodzące z zewnątrz.

Największym problemem w rozróżnianiu procesów endogennych i egzogennych jest oddzielenie tego, co należy do sfery społecznej, od tego, co znajduje się poza nią. Na pozór oczywista jest odpowiedź, iż przyroda jest zewnętrzna w stosunku do społeczeństwa, a co za tym idzie, jako egzogenne powinno się traktować wszystkie procesy społeczne będące reakcją na naturalne bodźce środowiskowe. Zmiany w społeczeństwach średniowiecznych wywołane Czarną Śmiercią (cpidcimą cholery w XIV wieku) są egzogenne (Topolski, 1990: