40Ajpg

40

Część i. pojęcia t kategorie

podział na dziesięć okresów i sugerował bardziej świecki mechanizm postępu, który miał się odbywać za sprawą ciągłego rozwoju wiedzy i nauki. Giambattista Vico (1668-1744)? obwieścił narodziny „Nauki nowej”, która miała szukać koniecznych regularności ukrytych'-, w historii ludzkości. Ostatecznie Immanuel Kant (1724-1804) wprowadził sugestywne kryj cerium postępu: znaczenie i kierunek historii zostają odsunięte na bek przez kryterium wzrostu" indywidualnej wolności połączonej z rozwojem moralności, która ogranicza korzystanie z? swobody, gdy ta zagraża wolności innych.

Tak oto docieramy do XIX wieku, określanego przez niektórych mianem „wieku postę.-i pu”, a przez innych „triumfem idei postępu” (Nisbet, 1980: 170). fdea postępu przenika do myślenia potocznego, akceptuje ją filozofia, zostaje przejęta przez literaturę, sztukę i na*^:‘ ukę. Atmosferze romantycznego optymizmu towarzyszy wiara w rozum i potęgę człowiek ka. Nauka i technologia wydają się nieść obietnicę nieograniczonej ekspansji i rozwoju. Taki klimat intelektualny znajduje odzwierciedlenie na obszarze nowo powstałej socjologii. Wszyscy ojcowie-zalożyciele naszej dyscypliny wyznają jakąś ideę postępu.

Henri Saint-Simon (1760-1825) i August Comtc skupili się na rozwoju rozumu i wy. obrażali sobie, że zmiany typowych stylów myślenia przechodzą przez trzy stadia: teologiczne, metafizyczne i pozytywne. Ostatnie to stadium nauki: empirycznej, opartej na faktach wiedzy zdolnej dostarczać wyjaśnień, przewidywań i praktycznych wskazówek (,,.m-voir, pour próvoir, pour prevenir" - „zrozumieć, aby przewidzieć, aby zapobiec", jak to ujął Comte w słynnym powiedzeniu). Nauka „pozytywna" była traktowana jako ukoronowanie ludzkiej myśli. Herbert Spencer zawarł wzrost i postęp w przyrodzie oraz w społeczeństwie we wspólnym prawie ewolucji. Przewodzić zmianie w obu dziedzinach miała przyjęta przez niego uniwersalna zasada strukturalnego i funkcjonalnego różnicowania się (wzrastającej wewnętrznej złożoności organizacji i działań). Karol Marks (1818 -1883) zarysowa! utopię społeczeństwa komunistycznego. Twierdził, iż będzie to ostateczny etap, jaki za sprawą rozwoju sil wytwórczych (technologii) osiągną wyzyskiwane klasy. Droga do bezkiasowc-go. komunistycznego społeczeństwa w iedzie przez serię rewolucji społecznych. Max We-ber (1864-1920) zwrócił uwagę na powszechną tendencję do racjonalizacji życia społecznego i organizacji społecznej (kalkulacja, myślenie instrumentalne, nastawienie na skuteczność. odrzucanie emocji i tradycji, bezosobowe, biurokratyczne zarządzanie), widząc w tym główny kierunek zmiany społecznej. £mile Durkheim (1858-1917) wskazał na postępujący podział pracy i towarzyszącą mu integrację społeczeństwa przez „solidarność organiczną”, rodzącą się za sprawą wzajemnie korzystnych, komplementarnych działań i ról członków społeczeństwa.

Jedynie Ferdintmd Tocnnies (1855-1936) podał w wątpliwość postępową naturę zmiany i jako pierwszy ostrzegał przed ubocznymi efektami rozwoju (Fletcher, 1971, i. 2: 72). Podkreślił zalety wcześniejszej tradycyjnej Gemeinschoft (wspólnoty), w miejsce której pojawiło się charakterystyczne dla nowoczesności, industrializmu i urbanizmu Gesellschofl (społeczeństwo). Ryla to zapowiedź powszechnego wiek później rozczarowania postępem. Jednym z jego objawów stało się wtedy poszukiwanie „utraconej wspólnoty".

W len sposób kończymy bardzo ogólny szkic początków ewolucji idei postępu. Stopniowo coraz bardziej skomplikowane i wielowymiarowe, pojęcie to osiągnęło wreszcie svspólczesne znaczenie.

Zdefiniowanie postępu

W ₃woim pierwotnym znaczeniu idea postępu jest głęboko osadzona w modelu kieninko-

transformacji, w pewnej wersji progresywizmu. Trudno sobie ją wyobrazić zarówno w ramach teorii organicznych, strukturalno-funkcjonalistycznych, jak i cyklicznych. Nie _{ma $cnS}u mówienie o postępie społeczeństwa, o tym, że się rozwija czy staje się coraz lepsze, jeżeli z założenia postrzega się je jako stabilne, podlegające zaledwie reprodukcji U^< w ortodoksyjnym podejścia strukturalno-funkcjonalnym, gdzie w centrum uwagi znajduje się równowaga systemu społecznego) lub zmieniające się tylko w ramach zamkniętych cykli (powracające po jakimś czasie do punktu wyjścia). Pojęcie postępu ma sens jedynie w połączeniu z ideą transformacji (zmianą s y s t e m u, a nie tylko zmianą w s y s-cemie). Podążając za Robertem Nisbetern, zdefiniujemy zatem postęp jako ideę. wedle której „ludzkość powoli, stopniowo i nieprzerwanie przechodzi od pierwotnego ubóstwa kulturowego, ignorancji i poczucia zagubienia na ciągle wyższe poziomy cywilizacyjne. Tendencja ta, mimo chwilowych komplikacji, zarówno utrzymuje się obecnie, jak i będzie się utrzymywała w przyszłości" (Nisbet, 1980: 10).

Przyjrzyjmy się teraz trochę dokładniej tej definicji, która trafnie oddaje oryginalne znaczenie pojęcia postępu. Dla przejrzystości i precyzji analizy można ją rozbić na kilka głównych składników. (1) Pojęcie nieodwracalnego, liniowego czasu zapewniającego kontynuację przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Postęp to. z definicji, pozytywnie wartościowana różnica między przeszłością a teraźniejszością (postęp dokonany) lub między teraźniejszością a przyszłością (postęp przewidywany). (2) Pojęcie kierunkowego ruchu, w którym żadna z faz się nie powtarza, a każda z nich bardziej niż jakakolwiek wcześ-niejsza zbliża się do ostatecznego stanu końcowego (stopniowe przybliżenie do ostatecznej realizacji wyznawanych wartości). (3) Idea kumulatywnego procesu, który dokonuje się bądź stopniowo, krok po kroku, bądź na drodze rewolucji poprzez okresowe „skoki" jakościowe. (4) Dające się wyróżnić typowe, „konieczne stadia" (fazy, epoki), przez które prze chodzi proces. (5) Nacisk na „endogenne” (wewnętrzne, immanentne) przyczyny prcccsu, które rozumie się jako autodynamiczne lub, innymi słowy, rozwijające naturalny potencjał zawarty w społeczeństwie podlegającym zmianie. (6) Postrzeganie procesu jako nieuchronnego, koniecznego, „naturalnego”; nic da się go zatrzymać ani odwrócić. (7) Pojęcie poprawy, rozwoju (por. Granovetter, 1979), ulepszenia, to jest ocenienie każdej kolejnej fazy procesu jako relatywnie lepszej od poprzedniej, aż do ostatniej, końcowej fazy, która ma doprowadzić do całkowitej realizacji preferowanych wartości, takich jak szczęście, dostatek, wolność, sprawiedliwość, równość etc.

Ostatni punkt uświadamia nam, że postęp zawsze odnosi się do jakichś określonych wartości. Nie jest to pojęcie czysto opisowe, abstrakcyjne, obiektywne, ale raczej wartościujące. Ten sam proces może być postrzegany jako postęp albo jako regres, w zależności od przyjętych kryteriów aksjologicznych. Te z kolei różnią się znacznie między jednostkami, grupami, klasami, narodami. To, co za postępowe uważają jedni, inni mogą postrzegać inaczej. Zawsze musimy zadać pytanie: postęp dla kogo i ze względu na co? Postęp absolutny nie istnieje. Zawsze należy określić wartości lub kryteria, do jakich go odnosimy.

Czy to jednak oznacza, żc wybór takich wartości jest sprawą zupełnie subiektywną, konwencjonalną i arbitralną? Nie wolno nam wpaść w pułapkę całkowitego relatywizmu. Wartości są względne w różnym stopniu. Istnieje jeden obszar, na którym znajdziemy takie