44E

44

Część 1. POJĘCIA I KATEGORIE 5

przyrodzonym. Bóstwa, bogów, opatrzność, los uważano za gwarantów postępowego kie-' runku procesów społecznych czy historycznych. Sakralizacja podmiotu prowadziła do prze-. konania, że postęp jest narzucony z góry, jest darem, za który człowiek może co najwyżej wyrażać wdzięczność. Późniejsi myśliciele zajęli odmienne stanowisko i umieścili podmiot’ sprawczy w świecie ludzkim. Naturalne tendencje społeczeństwa i jego potencjał uznano za odpowiedzialne za postępowy kierunek procesów społecznych (podobnie jak poter.cjalność zawarta w genach, zarodkach czy nasionach ujawnia się później w dojrzałych organizmach). ■ Sekularyzacja (naturalizacja) podmiotu prowadziła do wizji, w której postęp uznano za naturalne i nieuchronne rozwijanie ukrytego potencjału, a jedynymi wyobrażalnymi reakcjami ludzkimi były bierna adaptacja lub dostosowanie się. Wreszcie nowocześni myśliciele za twórców postępu uznają najczęściej podmioty ludzkie (indywidualne i zbiorowe). Dzięki uczłowieczeniu podmiotu mówi się, ż.e postęp się osiąga, wytwarza, wprowadza, co przecież wymaga kreatywności, wysiłku, poszukiwań, czyli odpowiednich postaw ludzkich.

Kiedy rozważamy zagadnienie podmiotu, podstawowym problemem staje się różnica między wizja postępu automatycznego, autodynamicznego (w sakralnej lub świeckiej wersji) i aktywistycznego. Ta pierwsza zakłada pozaludzki podmiot, druga skipią się na ludziach i ich działaniach Pierwsza głosi, że postęp jest konieczny, druga dopuszcza, że może być on zależny od innych czynników , w zależności od działań podejmowanych przez ludzi postęp może (ale również nie musi) zachodzić. W pierwszej postęp dzieje’ się. w drugiej jest osiągany Pierwsza sprzyja postawie pasywnej, adaptacyjnej (na zasadzie „poczekamy, zobaczymy”), druga wymaga aktywnego, kreatywnego i konstruktywnego zaangażowania.

Na wiele sposobów można równic/ postrzegać formę czy ks/.talt procesu. Jednym z wy-miarów trajektorii postępu jest jc równość, „gładkość". Niektórzy autorzy traktują postęp jako stopniowy ruch ku lepszym stanom społeczeństwa. Jako przykład weźmy klasyczne pojęcie postępu naukowego: wraz z upływem czasu gromadzone są powoli Innowacje, od-k.-ycia, obserwacje, hipotezy, obejmujące coraz większy zakres zjawisk i docierające głębie do ich istoty. Wiedza :iu charakter kumulatywny: powoli, ale stopniowo rośnie i rozwija się. Istnieje jednakże inny. alternatywny obraz postępu jako procesu nieregularnego, przebiegającego poprzez nagłe przyspieszenia oraz zahamowania; po okresie ilościowej kumulacji dochodzi do jakościow ego przeskoku na wyższy poziom. Jest to rewolucyjna (inaczej dialektyczna) wizja postępu. Rozważmy ten sam przykład nauki. We współczesnym ujęciu Thomasa Kuhna (2C01) postęp naukowy zachodzi raczej na drodze seni rewolucji naukowych. radykalnych zmian dominujących poglądów- naukowych niż przez cząstkowe uzupełnienia istniejących już wizji czy dziedzin wiedzy. Odrzucenie wcześniejszego paradygmatu i przyjęcie nowego rozpoczyna okres normalnej, kumulatywnej pracy naukowej, jednak tylko do czasu, gdy paradygmat się wyczerpie i jest nie do utrzymania w obliczu nowych wyzwań Nieunikniony jest wtedy jego upadek i zastąpienie następnym. Na podobnej zasadzie w Marksowskicj wizji postępu społecznego i ekonomicznego rewolucje społeczne przynoszą radykalną, jakościową zmianę „formacji społeczno-ekonomicznych” (niewolnictwa na feudalizm, fcudałi2i:iu na kapitalizm, kapitalizmu na socjalizm i tak dalej). W długich okresach między rewolucjami postęp dokonuje się w sposób wolniejszy, kumulatywny i jedynie ilościowy (zcb. rozdział 11).

Pytanie, co można nazwać formą czy kształtem postępu, ma wiele wspólnego z jego spoistością. Czy jest to proces, który zachodzi linearnie, systematycznie, czy też ogólna.

podstawowa tendencja, w której od czasu do czasu możliwy jest regres, załamanie, stagnacja. „nadkładanie drogi", i która prowadzi do zwycięstwa dopiero w „ostatecznym rozrachunku"? Wcześni ewolucjoniści. na przykład Cotnte. Spencer czy Durkheim, zdawali sic skłaniać ku pierwszej, linearnej wizji. Przyjmowali, że postęp rozumu, strukturalne różnicowanie czy podział pracy są procesami ciągłymi. Z drugiej strony, jeżeli weźmiemy Karola Marksa, zobaczymy zupełnie inną wizję. W ramach każdej z formacji społeczno-ekono-ir.icz.nych obserwujemy mianowicie regularny, systematyczny regres rosnący wyzysk, zubożenie mas, narastające niezadowolenie i żądania zmian, pogłębiającą się niesprawiedliwość etc. - wszystkie tc zjawiska nasilają się. aż osiągają poziom, kiedy rewolucja jest nieunikniona. Oznacza ona olbrzymi skok do przodu, ale znów te same procesy wewnętrznego regresu i rozkładu zaczynają drążyć nową formację społeczno-ekonomiczną, która z początku jest mocno „postępowa". Później następuje jednak pogorszenie i przygotowanie gnintu pod nową rewolucję. Na dłuższą metę trajektoria historii jest postępowa, w krótszej perspektywie zawiera przejściowe fazy regresu. Interesujące jest spostrzeżenie, że Mar-ksowska wizja wykazuje pewne podobieństwa do wczesnoreligijnych wizji postępu. Na przykład w typowym dla chrześcijaństwa ujęciu (choćby u św. Augustyna) zbawienie i wieczne szczęście (Państwo Boże) mogą być osiągnięte tylko dzięki udręce, cierpieniu i ubóstwu w życiu ziemskim. Na ostateczne szczęście trzeba sobie zasłużyć wcześniejszym nieszczęśliwym życiem.

Wreszcie, jeżeli weźmiemy pod uwagę wytwarzający postęp sposób działania systemu społecznego, pojawiają się kolejne dwie przeciwstawne wizje. Pierwsza z nich. ponownie charakterystyczna dla wczesnych cwolucjonistów, podkreśla „pokojowe", harmonijne rozwijanie postępowego potencjału. Druga skupia się na wewnętrznych napięciach, sprzecznościach i konfliktach, których przezwyciężenie popycha system w kierunku postępu. Manichejski motyw zmagania się przeciwstawnych sil dobra i zła. elementów pozytywnych i negatywnych, w którym debro ostatecznie zwycięża, można odnaleźć w różnych przebraniach w licznych teoriach postępu. Jest on obecny już u św. Augustyna w dychotomii Państwo Ziemskie - Państwo Boże, dwóch biegunowych silach walczących na ziemi. W czasach 'współczesnych motyw ten jest charakterystyczny dla dialektyki I legia i Marksa, a u tego drugiego dla idei walki klas jako podstawowego mechanizmu postępu historycznego. Znajdziemy go w darwinizmie z. jego pojęciem walki o byt i przetrwania najlepiej przystosowanego. tajemnicy selekcji naturalnej i postępowej ewolucji gatunków. Jest również obecny w psychoanalizie Freuda, gdzie podkreśla nieustanne napięcie pomiędzy istniejącymi w ludzkiej psychice id (popędy biologiczne) i superego (przymus społeczny); w świccic zewnętrznym wcbec człowócka takie między naturą a kulturą.

Upadek idei postępu

Królująca w myśli społecznej przez niemal trzy tysiące lat idea postępu wydaje s;ę tracić na znaczeniu w XX wieku. Pewne fakty historyczne dość silnie jej przeczą, pojawiają się także trendy intelektualne, które idą ped prąd jej głębokim, fundamentalnym założeniom (por. Alexander, 1990).

Wick XX dobiegi końca, podejmowane są próby zrobienia jego bilansu. Niektórzy obserwatorzy nazwali go już „potwornym stuleciem *. W XX wieku byliśmy świa Ik.inii na

zistowskiego Hclckausru^i stalinowskich lagrów, dwóch wojen światowych, grubo ponad