26'

26    ___________Część I. POJĘCIA I KATEGORIĘ |]

r

telefonii; (3) szczególny charakter wzajemnych relacji: zażyłość, trwałość, bezinteresow- >; ilość, spontaniczność.

INijęc-ir /|H)la jednostkowego/można jeszcze doprecyzować. Proponujemy następującą typologię („schemat INIS", por Sztompka, 199lb: 124-126), która wyróżnia cztery wy-tnniiy. nspekty |>oln idealny, normatywny, interakcyjny i szans życiowvch./Jak~3otąd dla npios/t />-m« mówiliśmy, że lelncje s^ilcczne łączą ze sobą jednostki. Jednak co i jak one tul napiuwdę lą< zą⁷ Mogą to byćjiltp, myśli lub wierzenia jednostek (podobne bądź róż-ii i, i< ynly I teniJm e u h z,u howanicm (które mogą współgrać bądź się nawzajem wyklu-?    * >>.*), pM.lr)mov, /in<' pr/r/ me d/ialama (które mogą być przyjazne lub wrogie, nastawione

•    '' poipi >• , I»»j*I' l>tMikuienc|ę); u li interesy (Vtóie mogą być wspólne bądź pozostawać

•    1 • uflil ■ i* i W . al' /u >■:. i imI trgu, co wi hodzi w skład sieci relacji, wyróżniamy cztery '• '•'•‘pJJhttUSK* 1" ".liUi tli aj n ■■i»j]-'_t/ró⁾HWo. Są to tkanki: (1) idei, (2) reguł, (3)

•    1 /«ilmi i i •* i nitru '• i’ tą /..u. Młhą mi i u Ii* i (wierzeń, przekonań, definicji) tworzą l.i. .ilogi< my wymlai pulu, > /yh ./.wutdumn i »|>olrczną". Połączone ze sobą sieci reguł (u- nu. • iii u ‘ii i pi/rpMw. uh.ilów) twm/ą normatywny wymiar pola, czyli „instytucje

•    id*' Wynilniy hh ologu . ny t lunmatywiiy stanowią domenę tradycyjnie zwaną kul-tutą l pulą /""• f -••»hą -la l il/tnlaó tworzą interakcyjny wymiar pola, czyli „organi-■ u ię -po|. i mą" Polip mni' /•• sobą sieci Inlnc.ów (ti/ans życiowych, możliwości, dostępu iln / inbów) lwin/ą wy mini n/nnn życiowych, czyli „hierarchię społeczną”. Wymiary intnnki ypiy i s/dlis życiowych Mnnowią z kolei tkankę społeczeństwa sensu stricto. Aby pmlkirtllr tę wielo wy m»aiowoV polu, będziemy odtąd używali terminu ,ą>ole społeczno-kitlltiiowe"

~~ “W    tycimi /tciccli wymnaiów ixj!c .sjmlcczno-kulturowc podlega nieustannym

/mianom Obserwujemy (I) ciągle formułowanie, utrwalanie się lub przeformulowanic idei, ■^‘ipmininr się i znikanie ideologii, systemów wartości, doktryn i teorii; (2) ciągłą instytu-cjiiimIi/.i' |ę, przestrzeganie lub odrzucanie nonn, wartości i reguł, powstawanie i zanikanie kiwlrk ów etycznych i systemów prawnych; (3)ciągłc powstawanie, różnicowanie się i zmianę 1 .utalów interakcji, powiązań organizacyjnych czy więzi grupowych, powstawanie lub ni/klml grup, kół i sieci międzyludzkich; (4) ciągłą krystalizację, petryfikację i redystrybucję możliwości, interesów, szans życiowych; powstawanie i znikanie, rozciąganie i spłasz-c /unie hieinrchii społecznych.

1 Ma nam się. uchwycić faktyczną złożoność życia społecznego rozgrywającego się w polu społeczno-kulturowym, jeżeli zdamy sobie sprawę z dwóch rzeczy. Po pierwsze, procesy /.■\r|n>d/.'}iT wc w^mnmi.inych czterech wymiarachfhiclrozgmyaja się niezależnie od sie-_J*ir lesi dokładnie odwrotnie: miedzy wymiarami istnieją najróżniejsze, wzajemne powiązani a, _ na przykład badane przez socjologię wiedzy powiązanie między wymiarami szans życiowych i idei (jak sytuacja życiowa determinuje przekonania) lub badane przez socjologię dewiacji powiązanie między wymiarami normatywnym i interakcyjnym (jak normy wpływają lub nic wpływają na działania). Po drugie, musimy zdać sobie sprawę z faktu, iż ą>olc~su<>lc<:ziio-kulmrowć funkcjonuje na różnych poziom^h 7tnżpnr>cr_i- pnkm nw/o i-unkio. Pojęcie to można stosować do fenomenów społecznych każdej skali. Szczególnym rodzajem pola społeczno-kulturowego jest rodzina, ale również, mimo jakościowej różnicy, lii ma, partia polityczna, armia, wspólnota etniczna, państwo narodowe, a nawet społeczeństwo globalne. Te różne przejawy pola społeczno-kulmrowego nie istnieją niezależnie od siebie; przeciwnie, są w niezwykle złożony sposób ze sobą powiązane. Procesy krystaliza-

Główną różnicą w porównaniu z,modelem systemowym jest konceptualizacja zmian i procesów jako faktycznie ciągłych nigdy dyskretnych lnh przerywanych. Ruch między dwoma punktami nigdy nie zanika, niezależnie od tego, jak mały interwał czasowy występuje między nimi. Nawet jeżeli będziemy zmniejszali skalę, skracając dystans miedzy dwoma „zdjęciami” społeczeństwa, przestrzeń pomiędzy nimi zawsze będzie zapełniona zachodzącymi bez ustanku zmianami. Każde dwa stany pola społeczno-kulturowego - obojętny czy niemal równoczesne, czy'odlegle w czasie - są z całą pewnością różne Przypomina się tu znana antyczna metafora Heraklita o rzece, do której nie można wejść dwa razy, ponieważ nie będzie już tą samą rzeką. Jest tylko kwestią urnowy, że dla potrzeb analizy „zamrażamy" pewne stany społeczeństwa, traktując je jak pojedyncze zdarzenia, i mówimy o zmianie lub procesie jako sekwencji takich zamrożonych, nieciągłych punktów.

cji i fluktuacje pola, przybierające postać globalnych, regionalnych, lokalnych, a nawet jednostkowych zdarzeń społecznych, silnie się wzajemnie określają. Dalszych gruntownych i rozległych badań wymaga problem efektów na poziomie makro, wywoływanych przez zdarzenia z poziomu mikro, i przeciwnie - efektów na poziomic mikro, wywoływanych przez zdarzenia na poziomie makro.

W ramach modelu płynnego pola społeczno-kulturowego, powstałego jako alternatywa dla zreifikowanej wizji systemu społecznego, prawomocność zachowują wprowadzone wcześniej podstawowe pojęcia dynamiki społecznej, choć w nieco zmodyfikowanym znaczeniu. A zatem: (1) zmiana społeczna będzie oznaczała różnicę między stanami pola społecznego w czasie; (2) proces społeczny - sekwencję zdarzeń społecznych (różnych, następujących po sobie stanów pola społecznego); (3) rozwój społeczny - różnicowanie, ekspansję, krystalizację, formowanie się pola społecznego w różnych wymiarach, wynikające / wewnętrznych, immanentnych właściwości; oraz (4) postęp społeczny - każdy rodzaj rozwoju postrzegany jako korzystny z punktu widzenia jakiegoś stanowiska aksjologicznego.

Różnorodność procesów społecznych: typologia

Nie twierdzę, że wyłączność na prawdę ma jedynie model systemowy albo model pola. Poza wszystkim, są one przecież instrumentami poznawczymi i jako takie trzeba je oceniać przez pryzmat efektywności, skuteczności i mocy heurystycznej. Model systemowy okazał się bardzo wpływowy i legł u podstaw większości współczesnych teorii zmiany społecznej. Model pola wyrósł jako próba dokładniejszego uchwycenia dynamicznej natury społeczeństwa, jednak wymaga jeszcze dokładniejszego opracowania i weryfikacji empirycznej. Tymczasem rozsądne wydaje się stanowisko eklektyczne i wyprowadzenie podstawowego aparatu pojęciowego do badania zmiany społecznej z~obu źródeł. Każde z nich rzuca pewne światło na niezwykłą różnorodność zjawisk dynamicznych. Raymond Boudon zauważył, że: „próba zredukowania zmiany społecznej do jednego modelu jest zajęciem bezimdziei-

MfcSBfE mi.

Aby jednak móc orientować się w skomplikowanej tematyce zmiany społecznej, musimy wprowadzić typologię procesów społecznych. Jej podstawą będą cztery podstawowe kryteria: (1) forma lub kształt, jaki przybiera proces, (2) rezultaty lub skutki procesu, (3) świadomość procesu społecznego wśród ludzi. (4) siła napędowa procesu. Zajmiemy się także pokrótce (5) poziomem rzeczywistości społecznej, na którym rozgrywa się proces, oraz (6) jego zakresem czasowym.