39417 img009 (14)

t

DERYWAT

na koniugację, deklinacji rzeczownikowej na przymiotnikową, odmimn nu • na żeńską, odmiany męskiej na nijaką, odmiany przez przypadki i li. I , odmianę tylko przez przypadki), na ogół połączonej z ucięciem wyM.i.li i fleksyjnego, np. pracować -* praca; biegać -> bieg; wiosło -> wiosłować, li» u markiz -» markiza, kot —> kocią; pióro pierze;

e)    derywacja ujemna, czyli tworzenie derywatów w rezulln.n .. .

przyrostków lub innych cząstek niefleksyjnych, np. [ziemniak 1 amcryk..... ki

amerykan, dwójka —> dwója;

f)    derywacja alternacyjna, w której formantem jest tylko o......

głoskowa w temacie, np. Zofia -> Zosia (f‘; ś).

Sufiksacja, prefiksacja i interfiksacja objęte są wspólnym mianom .1. . ,

wacji afiksalnej. Derywacja paradygmatyczna była we węzo......i i

opracowaniach nazywana derywacją wsteczną (ze względu im In . ucięcia cząstek fleksyjnych) lub derywacją zerową (z powodu braku pi .... u słowotwórczego). W poszczególnych derywatach często można stwionb.ii i.₍ , wystąpienie różnych rodzajów formantów (sufiksów z prefiksami, np. /.o ,

anty-faszyst-owski, sufiksów ze zmianą paradygmatu, np. ryba ryb tik .....

paradygmatu z wymianą głoskową, np. walczyć -* walka). W takim >M| . n określenie typu derywacji wymaga zastosowania hierarchii fonnunl.oo •• czajowo przyjmuje się, że jeśli procesowi derywacji towarzyszą nliluu i .. formanty, otrzymuje ona swoją nazwę od typu afiksu (afiksów); w i|ii|«m kolejności uwzględnia się zmianę paradygmatu, ucięcie elementu niollnlun |m« oraz wymiany głoskowe. Tak więc derywacja związana ze zminmi mml i odmiany będzie nazwana paradygmatyczną niezależnie od wystąpieniu luli lu i wymian głoskowych, derywacja polegająca na ucięciu elementu niofiuluu i...« podstawy - ujemną. Termin der y w acj a alternacyjna stosowany |mil Ml wtedy, kiedy wymiana głosek stanowi istotę procesu słowotwórczego, ulu

czynnik towarzyszący. Por. derywat, FORMANT, PODSTAWA .............

SŁOWOTWÓRSTWO, TEMAT SŁOWOTWÓRCZY. (H.J.)

DERYWAT (FORMACJA SŁOWOTWÓRCZA, WYRAZ MOTYW! IW \N\ WYRAZ POCHODNY) to wyraz o złożonej budowie, w którym możmi » ..I. . .. część łączącą go pod względem formalnym i znaczeniowym z innym w y i n <i i (podstawą słowotwórczą), tzn. temat, oraz zespół cech swoistych (rożipili i podstawy) - formant. Derywatem jest np. rzeczownik londyńczyk, utwowniii • nazwy własnej Londyn za pomocą przyrostka -czyk; dodatkową cechą rożniy i .. od podstawy jest wymiana tematyczna n : ń. Inne typy derywatów In > i czarnoziem (<- czarna, ziemia), wieloznaczny (<- wiele, znaczenie), /»/>•. . <

(«- czytać), uspołecznić (<- społeczny), łysawy (<- łysy), śpiew (< n/u.....

kwiatuszek (<- kwiatek), tancerz (<- tańczyć), zarozumiałość (<- zaro/uwinti narożny (<- na rogu), rodzić się (<- rodzić).

Podział derywatów wiąże się ściśle z typami derywacji (dni v “ ¹ sufiksalny, prefiksalny, paradygmatyczny, ujemny, m I • * ¹ nacyjny, prefiksalno-sufiksalny itp.).

Nowe formacje słowotwórcze (neologizmy) powinny spełniać i• ■ • kryteria poprawności. Por. DERYWACJA, FORMANT, NEOLOGIZMY, PODSTAWA ni. ■ TWÓRCZA (H.J.)

DIALEKTYZMY (GWARYZMY) Są to elementy gwar ludowych, ną|u « sposoby wymawiania, wyrazy lub formy wyrazowe, wplecione do u¹ '

mi)7

DOPEŁNIACZ

"i/.onego w języku ogólnym. Mogą one być użyte nieświadomie, wskutek . 4 ostatecznej znajomości tej odmiany polszczyzny ogólnej, którą się posłu-m' my, i wtedy są uznawane za błędy językowe, mogą też być stosowane celowo •im elementy stylizacji językowej.

' tosunkowo częste są nieświadome dialektyzmy fonetyczne, czyli wymawianie linek i ich połączeń w sposób charakterystyczny dla jakiejś gwary ludowej. Są one i Kle oceniane jako znaczne odstępstwo od norm polszczyzny ogólnej. Dotyczy to i przykład mazurzenia, czyli wymawiania głosek c, dz, s, z w miejscu ogólno-, .1 .kich cz, dż, sz, ż, np. [cekać], [saryl, Izyto], [odjeżdża], a także wymowy typu mnmsto], [lystonosz], [kełbasa], [mogie], [nogamy], [chiba], charakterystycznej dla H.r mazowieckich; [szczelać], [czymać], [panieąka], charakterystycznej dla gwar . ilnpolskich; oraz [chlib], [mliko], [ponj, spotykanej w wielu gwarach ludowych.

Dialektyzmy leksykalne, czyli wyrazy niewystępujące pierwotnie w języku nlnym, są czasami akceptowane i przyjmowane do tej odmiany, zwłaszcza ■wczas, kiedy nazywają charakterystyczne realia wiejskie niemające nazwy mlnej, np. żętyca, oscypek, watra, otawa. W innych wypadkach również one są i imwane za elementy niepoprawne w tekście ogólnym, np. wyrazy dyć, jeno,

■rhadnąć, do cała. Trudniej rozpoznawalne są dialektyzmy semantyczne, czyli vmzy użyte w języku ogólnym w znaczeniu charakterystycznym dla gwary igłowej, np. podlaskie naładować 'naprawić’ czy mazurskie kalka wapno . Użycie ■ li w języku ogólnym może prowadzić do nieporozumień, np. naładować •wwchód zostanie zrozumiane jako 'włożyć coś na samochód’, a w intencji "'nwiącego chodziło o naprawę auta.

Do częściej spotykanych dialektyzmów fleksyjnych należy zaliczyć używanie 2. os. Im czasowników form typu zróbta, chodźta i odmianę czasownika z i vciem zaimków osobowych zamiast końcówek osobowych, np. ja sprzedał, ty ri.-edał, my sprzedali, wy sprzedali. Są one uznawane za rażące błędy w tekstach niiych niż gwarowe. Należy także wspomnieć o charakterystycznym dla wielu uwiir ludowych mieszaniu rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego, co daje . jednej strony formy typu sąsiady przyszły, chłopy orały, a z drugiej baby gadali, i wwczyny tańcowali. Zaburzenia w tym zakresie także uchodzą za wyraźne miruszenie norm języka ogólnego.

Trzeba zauważyć, że pewne dialektyzmy są od razu zauważane i bardzo negatywnie oceniane nawet przez osoby o stosunkowo malej świadomości ly/.ykowej (taką ocenę uzyskują przede wszystkim dialektyzmy fonetyczne lleksyjne), inne zaś rażą mniej. W większości wypadków użycie dialektyz-imiw pozwala rozpoznać, z jakiego regionu Polski pochodzi osoba tak mówiąca. Air. JĘZYK I JEGO ODMIANY, REGIONALIZMY. (A.M.)

DOPEŁNIACZ jest drugim przypadkiem deklinacji; wyrazy występujące w tym przypadku pełnią w zdaniu funkcję przydawki, np. prośba ojca, pomoc organizacji, dopełnienia, np. żądam posłuszeństwa, używasz celnych argumentów, uraz - rzadziej - okolicznika czasu (jednak pod warunkiem, że taki okolicznik występuje z przydawką, np. Zginęli siedemnastego września; Wrócił tamtego u ieczoru; Polepszyło mu się wczorajszej nocy.

Kłopoty poprawnościowe z dopełniaczem mogą dotyczyć wyboru końcówki oraz użycia go w zdaniu przy odpowiednim czasowniku nadrzędnym (rządzącym). Formy odmiany

I. W deklinacji rzeczownikowej wybór właściwej końcówki dopełniacza liczby pojedynczej i mnogiej zależy od rodzaju gramatycznego rzeczownika, zakończenia