48599 SDC11617

System międzynarodowy

W 1855 roku to samo spotkało Norwegię. W 1867 roku Holandia sprzedała Francji Luksemburg, na co od razu zaprotestowały Niemcy i doszło z kolei do neutralizacji Luksemburga. W roku 1856 integralność imperium osmańskiego uznano za kluczową dla zachowania równowagi europejskiej, wobec czego koncert mocarstw podjął próbę jej utrzymania. Po roku 1878 zaś. kiedy uznano, że dla zachowania równowagi sil jest niezbędny rozpad tego imperium, zadecydowano o jego podziale w równie zorganizowany i zdyscyplinowany sposób, mimo że w obu przypadkach z decyzją tą wiązało się istnienie kilku mniejszych narodów: Między 1852 a 1863 rokiem zburzeniem równowagi europejskiej groziła sprawa Danii, a od 1851 do 1856 roku — kwestia państw niemieckich. Za każdym razem mniejsze kraje były przez wielkie mocarstwa zmuszane do podporządkowania się. W tych przypadkach oferowana im przez europejski system swoboda działania była przez wielkie mocarstwa wykorzystywana do osiągnięcia wspólnego celu. jakim w tym okresie okazał się pokój.

Nie chodziło już jednak wyłącznie o sporadyczne zapobieganie wojnom dzięki ustalaniu w porę układu sil albo przez wymuszanie na małych państwach, aby przystosowały się do realiów stuletniego pokoju. Zachwianie międzynarodowej równowagi może mieć niezliczone przyczyny, od dynastycznego romansu po zamulenie ujścia rzeki, od sporu natury teologicznej po wynalazek techniczny. Sam wzrost dobrobytu i liczby ludności - lub ich spadek - uruchamia przemiany polityczne. Równowaga zewnętrzna zaś niezmiennie odzwierciedla równowagę wewnętrzną, jednak nawet zorganizowany system równowagi sil jest w stanie zapewnić pokój i odsunąć ciągłe zagrożenia wojną tylko wtedy, gdy może wpływać bezpośrednio na owe wewnętrzne czynniki, zapobiegając zachwianiu równowagi in statu ntuccntk. A gdy równowaga zostanie zaburzona i taki stan będzie się szybko pogłębiał, jedynie użycie siły może doprowadzić do przywrócenia sytuacji wyjściowej. Banalne wydaje się stwierdzenie, że do zagwarantowania pokoju niezbędne jest wyeliminowanie przyczyn wojny. Mniej oczywista jest jednak świadomość, że aby to zrobić, bieg życia musi być regulowany u źródła.

Święte Przymierze zdołało to osiągnąć za pomocą właściwych mu narzędzi Europejscy władcy i arystokraci utworzyli międzynarodowy zw iązek, a Kościół katolicki zapewni! im dobrowolną służbę państwową obejmującą wszystkie - od najwyższego do najniższego - szczeble drabiny społecznej w Europie Południowej i Środkowej. Hierarchię

zaszczytów połączono z hierarchią krwi i pochodzenia, tworząc w ten sposób instrument skutecznego panowania w skali lokalnej, który - aby zapewnić pokój na całym kontynencie europejskim — musiał jedynie zostać uzupełniony silą.    —

Koncert mocarstw, który zastąpił Święte Przymierze, nie miał do swojej dyspozycji feudalnych ani kościelnych macek. Sprowadzał się w najlepszym razie do luźnej federacji państw, nieporównywalnej pod względem spójności z arcydziełem Metlemicha. Niezmiernie rzadko możliwe było zwołanie zgromadzenia mocarstw, a wzajemna rywalizacja dawała szerokie pole do intryg, sprzecznych prądów' i dyplomatycznego sabotażu. Przeprowadzane wspólnie akcje zbrojne stawały się coraz rzadsze. A jednak to, co Święte Przymierze - z jego absolutną zgodnością poglądów i celów - mogło w Europie osiągnąć wyłącznie z pomocą częstych interwencji zbrojnych, organizm zwany koncertem mocarstw realizował w skali międzynarodowej z dużo rzadszym i zdecydowanie mniej opresywnym użyciem siły. Abv wyjaśnić to nadzwyczajne osiągnięcie, musimy odnaleźć niejawne, potężne instrumenty społeczne, funkcjonujące w nowych warunkach. Instrumenty, które mogły zastąpić dynastie i hierarchów kościelnych starego systemu, sprawiając, że polityka pokojowa stała się skuteczna. Twierdzimy, że tym nowym, pozostającym w cieniu czynnikiem była wielka finansjera.

Nie podjęto dotąd żadnych szeroko zakrojonych badań nad istotą międzynarodowego systemu bankowego w XIX wieku. Ta zagadkowa instytucja ledwie wylania się ze światłocienia polityczno-gospodarczej mitologii¹. Jedni utrzymywali, że bvła tylko narzędziem państw, inni - że to państwa stanowiły instrument umożliwiający zaspokojenie jej nienasyconej żądzy zysków'. Zdaniem niektórych, finansjera była siewcą niezgody o charakterze międzynarodowym, a jeszcze inni twierdzili, że stanowiła instrument zniewieściałego kosmopolityzmu, który osłabiał potęgę dynamicznych państw. Każda z przedstawionych tu teorii jest w jakiejś części prawdziwa. Finansjera, instytucja sui geneńs, typowa dla trzeciej części XIX wieku i pierwszego trzydziestolecia wieku XX, pełniła funkcję podstawowego ogniwa łączącego polityczną

1    ekonomiczną organizację świata. Zapewniała narzędzia gwarantujące międzynarodowy pokój, wypracowywany z pomocą wielkich

1

   Por. H. Feis, Europę, tht World’j Banker, 1870-1914, 1930. Często posługiwaliśmy się tą pracą w swoich badaniach.