24 25 (36)

carstw zaborczych, zresztą mniej lub bardziej skutecznie, oraz i>) konieczność utrzyiłiania. Polaków w niewoli, ćo najpierw ^rze^wiel^dzicsiątków lat po kongresie wiedeńskini (1815) scalało politykę państw zaborczych w Europie Środkowej ^ stosunku do Polski; jmźńiej zaś, z. chwilą wytworzenia się układu antagonistycznego między obu państwami niemieckimi a Rosją po 1870 r., każde z państw zaborczych zaczęło tworzyć własną politykę wobec Polaków, aby w odpowiednim momencie użyć jej jako narzędzia przeciwko dotychczasowemu partnerowi w przewidywanym konflikcie. JJ samych Polaków ten nowo kształtujący się układ antagonistyczny stosunków między zaborcami wzbudził nadzieje na możliwość odbudowy państwowości- polsłdfj u boku jednego ż mocarstw! rozbioro-wycn. z. tęgo układu stosunków rodziły się u jednych postawy ,siąwofi.lSkie| panslawistyczne, wiążące owe nadzieje niepodle-'gEowez Rosją, u innych zaś podstawy koniunkturalne, polegające w okresie rozkładu monarchii habsburskiej na budowaniu polskiej autonomii kulturalnej i politycznej w Galicji albo. zgoła na zbrojnym uczestnictwie przy . boku państw niemieckich w razie wybuchu konfliktu z Rosją, z perspektywą uzyskania takiej samej autonomii dla żabom rosyjskiego (tzw. Królestwa Kongresowego).¹ *

Nie rozwijając tu dalej tego aspektu zewnętrznego sprawy polskiej, skierujemy naszą uwagę na przeobrażenia, jakie po utracie niepodległości i w toku ustawicznych prób odzyskania własnej państwowości przez naród polski wystąpiły u wszystkich. mieszkańców ziem wchodzących ongiś w obręb Rzeczypospolitej. W tym kompleksie wydarzeń możemy znowu wyróżnić dwa aspekty. Jeden dotyczy przemian, jakie ideologia niepodległościowa, w połączeniu z innymi dbiektywnie zachodzącymi przeobrażeniami społeczno-ekonoriiicznymi, wywołała w samym społeczeństwie polskim, drugi'zaś ukazuje przemiany, jalde te dążenia wywołały w narodowościach współ-mieszkających z narodem polskim na ziemiach Rzeczypospolitej.

W Rzeczypospolitej przedrozbiorowej władzę sprawował naród szlachecki, czyli feudalny, ogarniający kolo 10% ludności. Był tó naród odpowiadający swoją strukturą klasową i świadomością stosunkom epoki feudalnej, toteż wchodziła do niego na równych prawach szlachta polska, litewska i ruska, a także cudzoziemska, mająca indygenat w którymś z terytoriów składowych Rzeczypospolitej. Ten tak pojęty naród identyfikował się z instytucjami władzy państwowej, krócej i wyraziściej mówiąc - z państwem. Po utracie niepodległości panujący w niej dotąd polski naród feudalny w pewnym stopniu jeszcze uczestniczył w rozmaitych agendach władzy - z upływem czasu co prawda w coraz mniejszym stopniu - albowiem peinia władzy przeszła w ręce narodów szlacheckich państw zaborczych. Ten stan rzeczy stał się głównym czynnikiem popychającym nasz “naród feudalny”, mieszkający na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, do walki o odzyskanie niepodległości z nadzieją odzyskania w przyszłym państwie swego dawnego w pełni uprzywilejowanego stanowiska.²^

W walce owej szlachta ta wprawdzie w stopniu słabszym niż dotąd mogła wykorzystać instytucje swego dawnego państwa, zachowała jednak możliwości wytworzenia na ich miejsce instytucji zastępczych. Najkrócej można to wyrazić lak, że zorganizowana grupa społeczna, jaką była szlachta, potrafiła wytworzyć i zastąpić instytucje państwowe - instytucjami narodowymi. Model ich w odniesieniu do Polski został precyzyjnie opisany przez znanego socjologa Floriana Znanieckiego. Jego zdaniem mylny jest pogląd, jakoby naród i państwo stanowiły jedność w takim znaczeniu, że naród nie posiada własnej organizacji, gdyż organizacją narodu jest tzw. państwo narodowe. Właśnie przykład dziejów Polski w XIX w. dowodzi, że naród tak samo istnieć może niezależnie od państwa, jalc państwo niezależnie od naroduM

Organizację określonej grupy społecznej, a laką organizacją był bez wątpienia naród feudalny w Rzeczypospolitej przed rozbiorami i długo jeszcze po nich, stanowi ogół instytucji grupowych; instytucje zaś są to funkcje polityczne, tj. czynności wykonywane przez jednostki (ogół członków lub tylko poszczególnych funkcjonariuszy) z ramienia i w interesie grupy jako całości, w sposób przez grupę uregulowany i pod jej sankcją pozytywną lub negatywną (tamże). Organizacja taka może w razie potrzeby i w każdym dowolnym czasie powoływać do życia central-