24 25 (41)

24 Ctfii I. WproMadirnlr do rkonomii

1.10. Aneks

Charakterystyka gospodarki centralnie planowanej. Proces transformacji polskiej gospodarki

1.10.1. Wprowadzenie

Na początku XX wieku w jednym kraju (dużym, odgrywającym istotną rolę w święcie) zaczęto w praktyce realizować nietypową, wyraźnie odbiegającą od dotychczas stosowanych, koncepcję systemu społeczno-gospodarczego. Była to Rosja, gdzie w 1917 r. zwyciężyli bolszewicy, którzy postanowili urzeczywistnić ideologiczne wizje Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. W następstwie tego ukształtował się system istniejący przez kilkadziesiąt lat (jego zmierzch w zasadzie nastąpił w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku) w krajach zamieszkałych przez jedną trzecią ludności świata. Wśród krajów tych po II wojnie światowej znalazła się również Polska.

W aneksie przedstawiono charakterystykę tego systemu (nazywanego systemem gospodarki centralnie planowanej) oraz pokazano proces odchodzenia od niego w Polsce i przywracania mechanizmów opartych na rynku i prywatnej własności.

Wiele osób może kwestionować potrzebę zajmowania się systemem, który już przeminął, był nieatrakcyjny i pozostawił tak wiele trudnych do rozwiązania problemów oraz przykrych wspomnień. Wydaje się jednak, że analiza tego nieudanego eksperymentu jest potrzebna. Uważamy, że czytelnik powinien poznać chociażby odpowiedzi na następujące pytania:

•    Jaki był system, który stanowił jedyne dotychczas - zastosowane na szeroką skałę - rozwiązanie alternatywne wobec systemu rynkowego?

•    Dlaczego system tamten upadł, czy m.in. dlatego, że nie było w nim ry nku?

•    Czy w polskiej gospodarce widoczne są nadal następstwa istnienia tamtego systemu, w jakich dziedzinach one występują i czy długo jeszcze mogą się utrzymywać?

•    Jaką ..cenę" płaci społeczeństwo za przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, czy „cena" ta musi być wysoka i czy jest jednakowa dla różnych grup społeczno-zawodowych?

1.10.2. Geneza gospodarki centralnie planowanej

Teoretyczne podstawy gospodarki centralnie planowanej stworzył w drugiej połowie XIX wieku Karol Marks, przy znaczącym udziale Fryderyka Engelsa. Charakterystyczne i nietypowe było to. że obaj ci myśliciele właśnie ..wymyślili” nowy ustrój (w tym jego część gospodarczą), gdyż system taki dotychczas w rzeczywistości nigdzie nie funkcjonował. Należy tutaj przypomnieć, że wielcy uczeni, którzy opisywali wcześniej występujące systemy społeczno-gospodarcze opierali się na analizie tego. co rzeczywiście już istniało i kształtowało się w długotrwałym procesie rozwoju. Zarówno fcudalizm. jak i kapitalizm powstawał w drodze trwającej kilka wieków ewolucji i dopiero po latach (wiekach) doświadczeń powstawał)' opracowania stanowiące syntetyczne ujęcie tych systemów (np. feudalizm opisał Tomasz z Akwinu, kapitalizm - Adam Smith, a w starożytności Platon przedstawił gospodarkę opartą na niewolnictwie).

K. Marks i F. Engels nie mieli takiego pola obserwacji. Stworzyli oni od podstaw pewną konstrukcję teoretyczną, a zarazem ideologiczną. Konstrukcja ta wyrosła z totalnej krytyki własności prywatnej i rynku.

Własności prywatnej przeciwstawiał Marks własność wspólną, społeczną; zróżnicowanemu społeczeństwu klasowemu harmonijne społeczeństwo bczklasowc: samoczynnej, rynkowej regulacji gospodarki regulację planową itd. W postulowanej przez Marksa i Engelsa gospodarce miało nie być alienacji (czyli wyobcowania człowieka wobec swych własnych wytworów), a państwo, rozumiane jako instytucja panowania klasowego, miało stopniowo obumierać.

Nowy ustrój miał powstać w następstwie rewolucji proletariackiej. Powinna ona - według przewidywań Marksa - wybuchnąć w krajach najwyżej rozwinięty ch, ponieważ tam najsilniej miały wystąpić konflikty między kapitalistami a liczną i dobrze zorganizowaną klasą robotniczą, zdolną do przejęcia władzy siłą.

K. Marks wyodrębnił dwie fazy tworzenia nowego ustroju. Głównym kryterium ich wyodrębnienia była dominująca zasada podziału. W fazie pierwszej, nazwanej socjalizmem, dochód miał być dzielony między obywateli przede wszystkim według wkładu ich pracy. W fazie drugiej zwanej komunizmem, podział miał dokonywać się według potrzeb (przewidywano bowiem, że nowy ustrój stworzy warunki do tak dużego wzrostu wydajności pracy i produkcji, że można będzie zaspokoić wszystkie potrzeby).

W rzeczywistości rewolucja wybuchła i zwyciężyła w kraju słabo rozwiniętym, znajdującym się na niskim poziomie cywilizacyjnym. Wpłynęło to zapewne negatywnie na możliwości urzeczywistnienia wizji Marka i Engels oraz na wybór podejmowanych w praktyce sposobów realizacji tych wizji.

Bolszewicy dokonali kilku zabiegów dostosowujących doktrynę marksowską do potrzeb rewolucyjnej praktyki. Nawiązując do sformułowanej przez Marksa i Engelsa idei misji dziejowej proletariatu (klasy robotniczej)¹. Lenin rozpropagował tezę. że rewolucja proletariacka i zbudowanie podstaw komunizmu nie będą możliwe be/ awangardy proletariatu, czyli zorganizowanych w partię komunistów, wnoszących z zewnątrz odpowiednią świadomość do ruchu robotniczego. W ten sposób marksowską idea misji dziejowej proletariatu i jego wiodącej roli w tej misji przerodziła się w ideę kierowniczej roli partii komunistycznej. Zgodnie z nią.

1

K. Marks i F. Engels głosili, że to właśnie klasie robotniczej, jako klasie w kapitalizmie najhardziej pokrzywdzonej, historia wyznaczyła misje obalenia w drodze rewolucji starego porządku i uwolnienia społeczeństwa z pęt alienacji. Wyeksponowali oni doić popularny wówczas pogląd, zgodnie Z którym klasa robotnicza jest klasą uniwersalną, łączącą interes własny z interesem ogól asm. Wyzwalając siebie, klasa robotnicza wyzwoli równocześnie cale społeczeństwo.