26 27 (41)

26 Czf4ć I. Wprowadłrnk do rkonomii

partii tej jako wyrażającej najpełniej interesy proletariatu przysługuje nadrzędna rola. a tym samym i najwyższa władza w państwie. Konsekwencje tej idei dla przyszłego kształtu państwa i gospodarki ..realnego socjalizmu" były bardzo poważne. Nastąpiła daleko posunięta symbioza funkcji partyjnych i państwowych Wewnętrzne mechanizmy funkcjonowania partii (zwłaszcza słynny „centralizm demokratyczny") w dużej mierze zostały przeniesione na całe państwo. Objęły też sferę gospodarki. Nastąpiło więc trwałe upolitycznienie systemu gospodarczego. Partia stała się w pewnym sensie „rozrusznikiem" całego mechanizmu gospodarczego. Zaczęła wpływać bezpośrednio na politykę gospodarczą, określać cele i proporcje planu centralnego, decydować o regułach zarządzania całą gospodarką, a nawet ingerować wprost w działalność poszczególnych przedsiębiorstw, kontrolować realizację planów, obsadzać niemal wszystkie ważne stanowiska (system tzw. nomenklatury) itd.

Na kształt systemu społeczno-gospodarczego miały też istotny wpływ szczególne warunki, w jakich powstawało państwo radzieckie (m.in. wojna domowa i wojny zewnętrzne, słaba gospodarka, chaos, głód i terror, brak tradycji demokratycznych itd.). które sprzyjały koncentracji władzy na szczeblu centralnym oraz upowszechnianiu się administracyjnych i zarazem wysoce represyjnych rozwiązań.

W sumie, wcielenie w życic marksowskicj wizji komunizmu okazało się w praktyce zadaniem niewykonalnym. W każdym razie niewykonalne okazało się pogodzenie przyjętych w teoretycznej wizji podstawowych założeń z rzeczywistością.

Po kilkudziesięciu latach budowania socjalizmu zaczęła występować coraz większa presja polityczna, aby uznać, że socjalizm już został zbudowany i zaczyna się proces przechodzenia do fazy komunizmu. Jednak w krajach realnego socjalizmu poziom rozwoju gospodarczego był niski, trudno więc było ogłosić - stosując dotychczasowe kryteria - że zaspokojone są już prawie wszystkie potrzeby. Powstała więc pokusa, aby¹ inaczej definiować potrzeby, kładąc nacisk na to. że powinny one być zasadne (a zasadnych potrzeb jest niewiele). Najbardziej konsekwentnie, stosując drastyczne metody perswazji, próbowano przekonywać społeczeństwo chińskie, że ma dobrze zaspokojone potrzeby. Miało to miejsce w czasie tzw. rewolucji kulturalnej w latach sześćdziesiątych. Szczególnie drastyczne okazały się próby dostosowywania społeczeństwa Kambodży do wizji nakreślonej przez Marka i Engelsa. Próby te doprowadziły do zagłady około 1/3 społeczeństwa tego kraju i. patrząc z obecnej perspektywy, okazały się nieskuteczne (podobnie zresztą jak w Chinach).

Szczególnie poważne były konsekwencje niezgodności z. rzeczywistością głównej zasady konstrukcyjnej systemu komunistycznego, tj. założenia o istnieniu w nim jedności (harmonii) interesów. Niezgodność ta stwarzała nieustanne zagrożenie dla struktur państwa. Nic istniały bowiem rozwiązania instytucjonalne (np. instytucje mediacyjne) pozwalające na rozwiązywanie różnego typu konfliktów. które w rzeczywistości występowały i ujawniały się w formie mniej lub bardziej masowych protestów. Aby je minimalizować, eliminowano swobodne artykułowanie przez społeczeństwo jego zróżnicowanych interesów, opinii i żądań - zarówno w obrębie instytucji politycznych (np. w partii i radach różnych szczebli), jak i w organizacjach i instytucjach gospodarczych, związkach zawodowych, instytucjach oświatowych i kulturalnych, środkach masowego przekazu itd. Ograniczanie wolności ob>-watclskich stało się tym samym warunkiem istnienia systemu, a chęci ich poszerzania - źródłem jego zagrożenia.

Również inne. zawarte w marksowskicj wizji komunizmu, istotne założenia i postulat) nie zostały zrealizowane w praktyce. Upaństwowienie rzeczowych czynników produkcji i zmiany w charakterze państwa nic uwalniały społeczeństwa od zjawisk alienacji, raczej wyzwalały nowe ich formy. Podziały społeczne nie zanikały , choć zmieniały się znacznie kryteria (płaszczyzny) tych podziałów. Planowe, bezpośrednie dostosowywanie produkcji do potrzeb okazało się procesem bardzo skomplikowanym. Wyeliminowanie rynku nie ułatwiło tego procesu, a wręcz przeciwnie. utrudniło go. Pojawiły się poważne trudności z planowaniem produkcji, a nawet z określaniem potrzeb.

1.10.3. Główne cechy i reguły funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej

Gospodarka centralnie planowana charakteryzowała się dwiema zasadniczy mi cechami: (1) dominacją państwowej własności czynników produkcji oraz (2) nic-lynkową alokacją zasobów gospodarczych.

Państwuwu własność czynników produkcji odnosiła się przede wszystkim do dóbr kapitałowych, w mniejszym stopniu do ziemi, a w najmniejszym do pracy. Jednakże nawet w przypadku pracy państwo stosowało - ze zmiennym nasileniem w różnych okresach - rozliczne administracyjne regulacje i reglamentacje (np. limity przyjęć do szkół, limity zatrudnienia czy tzw. nakazy pracy dla absolwentów), któryeh efektem było de facio znaczne „upaństwowienie" tego czynnika produkcji. Jeśli chodzi o własność ziemi, to w większości krajów ..realnego socjalizmu" dominowała formalnie własność spółdzielcza, a w Polsce nawet własność prywatna. Status obydwu tych form własności ziemi był jednak specyficzny. Funkcjonowały one w nierynkowym. mocno zbiurokratyzowanym otoczeniu. Wielkie, wysoce zmonopolizowane, państwowe organizacje zaopatrzenia i zbytu, zarówno dla tzw. spółdzielni produkcyjnych (kołchozów). jak i dla indywidualnych gospodarstw rolnych były głównymi, a często jedynymi dostawcami środków niezbędnych do produkcji oraz odbiorcami gotowych produktów. Na szeroką skalę stosowane były też ograniczenia w obrocie ziemią.

Jak już wspominaliśmy, oprócz sektora państwowego w krajach „realnego socjalizmu" występowa! sektor spółdzielczy, a także, choć w znacznie niniejszym zakresie, sektor prywatny. Udział tych sektorów w gospodarce poszczególnych krajów w praktyce był bardzo zróżnicowany, przy czym był on relatywnie największy w rolnictwie i usługach. Obydwa te sektory miały jednak dość szczególny charakter. Ten szczególny charakter sektorów spółdzielczego i prywatnego związany był głównie z trzema czynnikami: (1) z różnego typu ograniczeniami praw własności poszczególnych spółdzielców i właścicieli prywatnych. (2) z funkcjonowaniem spółdzielczych i prywatnych jednostek gospodarczych w otoczeniu zdominowanym przez