258,259

Niknie w nim podmiot, z jakim spotykaliśmy się w liryce i epice, gdzie wypowiedzią swą ogarniał cały świat przedstawiony utworu. Można powiedzieć, że w tym wypadku pisarz rezygnuje z wprowadzenia do wnętrza dzieła jednego wypowiadającego, który by je organizował jako całość. W liryce i epice wszystko, co pojawiło się w utworze, było niejako przepuszczone przez filtr podmiotu lirycznego bądź narratora. W dramacie pisarz z tego filtru rezygnuje i tylko poprzez słowa i czyny bohaterów przedstawia zdarzenia bezpośrednio w procesie ich stawania się.

B. Konstrukcje stylistyczne

Każdej z wymienionych sytuacji podmiotu literackiego odpowiada inny typ wypowiedzi. W liryce ośrodkiem wypowiedzi jest podmiot liryczny, który w sposób pośredni lub bezpośredni zwierza się ze swego intymnego stosunku do tego czy innego zjawiska. Powstaje w ten sposób sytuacja wyznania, której istotę stanowi to, że w jej centrum znajduje się tylko jedna osoba, że tylko jedna osoba jest jej czynnym uczestnikiem. Drugi jej wyznacznik stanowi fakt, że owa osoba mówi o tym, co w momencie wypowiedzenia stanowi dla niej sprawę istotną, czyli zawsze jakby aktualizuje przedmiot, o którym mówi. Podmiot liryczny w momencie wypowiedzenia może znajdować się niejako sam, sam być nadawcą i odbiorcą swego przekazu, może też swe wyznanie kierować do innej postaci, w obu jednak wypadkach on stanowi dominantę, język jego wypowiedzi nastawiony jest na jego „ja”, choć w nieco innej formie:

Gdybyś ty na dzień jeden była w mojej duszy!

Na dzień ca!y ? Nie — takiej nic życzę katuszy.

Gdyby godzinę tylko — szczęśliwe stworzenie,

Poznałabyś natenczas, co to jest cierpienie!

(A. Mickiewicz Do D. D. Elegia)

Bezlistne drzewa w słońcu całe,

Na sznurach siny fartuch schnie,

Ach, moje serce osiwiałe,

Trudno powiedzieć sobie: niel

(J. Iwaszkiewicz Lato 1932, XIV)

We fragmencie elegii Mickiewiczowskiej wyznanie dokonuje się w domniemanej obecności drugiej osoby, jest do niej kierowane. W strofie

Iwaszkiewicza podmiot jest jakby wyobcowany, jest sam nadawcą i odbiorcą. W obu jednak wypadkach podmiot jest — by tak powiedzieć „panem sytuacji”. Sytuacji wyznania odpowiada w zakresie struktur Mylistycznych monolog liryczny. Jest on formą „sprawozdania” m temat wewnętrznych przeżyć podmiotu, formą wyrazu jego subiektywnej wyobraźni itp. Jego kształt jest zatem najczęściej określany przez funkcję ekspresywną. Składające się nań znaki językowe odnoszą się

•    In „ja” lirycznego i w nim znajdują główną motywację:

Zakochanemu tak szczęśliwie,

Tak nieszczęśliwie, jak ja umiem,

Najlepiej spędzić noc w zadumie.

Nad czym? Nad niczym. Ale tkliwie.

Między zachodem a jutrzenką Wdać się w milczenie, jak w rozmowę,

1 powtarzać w myśli — Norwidowc:

„Nic od ciebie nic chcę, śliczna panienko”...

(J. Tuwim Milcząc)

I .iryk ten w formie monologowej przekazuje tok przeżywania określonej osoby. Sens wchodzących w jego skład zdań ujawnia się dopiero wtedy, gdy uświadamiamy sobie ich związek z podmiotem. Związek Itr /.pośredni, bo przez wypowiedź ukształtowaną monologowe) poeta w zasadzie niczego nie orzeka o święcie zewnętrznym, odnosi się ona do jego życia wewnętrznego. A więc jeśli powiada np. „najlepiej spędzić Hot w zadumie”, to nie jest to maksymą, stwierdzającą obiektywnie pewną prawdę, nie jest tym bardziej wskazówką o charakterze dydaktycznym. Zdanie to odnosi się tylko do stanu podmiotu w momencie formowania monologu.

Zawartością liryki są przeżycia podmiotu czasowo współbieżne

*    wypowiadaniem monologu. Toteż nawet zdarzenia wcześniejsze traktowane są tu tak, jakby dokonywały się w czasie teraźniejszym, ważne '■i bowiem ze względu na aktualną sytuację, w jakiej znajduje się podmiot.

Postawa epicka wiąże się bezpośrednio z sytuacją narracyjną. Nu- jest ona prostym odpowiednikiem sytuacji opowiadania, jakie nie-um umie się kształtują w toku potocznego kontaktu językowego, tam bowiem konieczna jest obecność słuchacza, który odbiera opowieść. V\ utworze epickim nie jest niezbędna jego obecność. Sytuację narracyjną

17*

259