30

PC

E—•

co

nika (ok. 1490-1541), malarza, zakonnika, u którego zaznaczyły się wpływy krakowskiej szkoły iluminatorskiej i grafików niemieckich;

jest on autorem miniatur w modlitewnikach oraz malowideł ściennych w opactwie Cystersów w Mogile.

Arras wawelski Raj (XVI w.)

IX!

Kontynuacje i nawiązania

• w literaturze:

Józef Ignacy Kraszewski, Zygmuntowskie czasy Leopold Staff, Curriculum vitae, Przedśpiew Julian Tuwim, Rzecz czarnoleska Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska Jarosław Iwaszkiewicz, Do mtodej lipy Jan Lechoń, Lutnia po Bekwarku, Do Szekspira Ludwik Hieronim Morstin, Polacy nie gęsi Mieczysław Jastrun, Poemat o mowie polskiej Józef Wittlin, Tren XX Konstanty Ildefons Gałczyński, Wit Stwosz Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa, Mona Lisa Wisława Szymborska, Monolog dla Kasandry

Bibliografia

Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, t. 2: Renesans, 2002

Michaił Bachtin, Twórczość Rabelais'ego a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, 1975

Jan Błoński, Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku, 1997

Andrzej Borowski, Renesans, 1992

Jacob Burckhard, Kultura Odrodzenia we Włoszech, przeł. M. Kreczowska, 1961 Johan Huizinga, Jesień średniowiecza, przeł. T. Brzostowski, 1961

Edmund Kotarski, Jadwiga Kotarska, Słownik literatury polskiej, t.l: Średniowiecze, Renesans, Barok, 2003

Janusz Pelc, Renesans, 1 992

Janusz Pelc, Jan Kochanowski, szczyt renesansu w literaturze polskiej, 1 980

Janusz Tazbir, Reformacja, kontrreformacja, tolerancja, 1 996

Tadeusz Witczak, Studia nad twórczością Mikołaja Reja, 1975

Jerzy Ziomek, Renesans, 1 973

Jerzy Ziomek, Literatura Odrodzenia, 1987

Lektury

Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego

Wydany pod koniec życia pisarza utwór (1567-1568) jest częścią większego traktatu Zwierciadło. Popularny w renesansie gatunek o tej samej nazwie (łac. speculum) służył zobrazowaniu wzorców moralnych do naśladowania - w tym wypadku ideału szlachcica ziemianina. Kontynuował on tradycję średniowiecznej literatury dydaktyczno-moralizatorskiej. Żywot został starannie przygotowany, jakby założeniem autora miał stanowić świadectwo jego życia i pracy. Składa się on z trzech ksiąg - każda poświęcona jest poszczególnym etapom życia człowieka: młodości, latom dojrzałym i starości. Pierwsza księga traktuje o wychowaniu, druga kreśli obraz człowieka jako istoty społecznej, trzecia podsumowuje ostatni etap ludzkiego życia. Rej stawia więc swego bohatera w perspektywie: człowiek-świat, człowiek-społeczeństwo i człowiek-własne ja.

Mikołaj Rej, Krótka rozprawa między trzema

Utwór należy do popularnego w renesansie gatunku dialogu. Znaczną część tekstu Rozprawy zajmuje krytyka duchowieństwa, które w opinii Wójta - przedstawiciela chłopów - i Pana reprezentującego szlachtę nie wywiązuje się właściwie z powierzonych mu obowiązków, żyje bezbożnie, nadużywa władzy, dba przesadnie o dobra materialne. Pleban nie jest żadnym wzorem, wypacza idee duchowości, a wierni zamiast doskonalić się wewnętrznie, traktują uroczystości religijne jak świeckie święto.

Pan również nie jest idealny - pod jego adresem padają ciężkie zarzuty: nieodpowiedzial-

Jan Kochanowski, Fraszki

Jan z Czarnolasu tworzył fraszki przez całe życie, choć drukiem ukazały się one dopiero tuż przed śmiercią poety. Jest ich około 300, większość posiada adresata - konkretną (autentyczną lub fikcyjną) osobę. W tych krótkich wierszowanych tekstach zawarł autor swoistą filozofię życia pozwalającą dopatrzyć się sensu w tym, co z pozoru wydaje się absurdalne. Poeta podkreślił znaczenie takich wartości jak umiar, przyjaźń, cnota, radość życia, miłość, wiara, dzięki którym można żyć godnie i przyjemnie. Fraszki można podzielić na:

•    religijne

•    filozoficzne

•    patriotyczne

•    obyczajowe

W swoje spostrzeżenia i sądy na temat stanu szlacheckiego Rej wplótł wiele konkretnych scenek i przykładów. Są to tak zwane egzempla, alegorycznie przedstawione fikcyjne lub autentyczne zdarzenia, posiadające wymowę moralizatorską. Pouczający charakter utworu podkreślają liczne rady, na przykład jak wybrać sobie żonę, jak się leczyć, jak prowadzić gospodarstwo. Jednym z bardziej znanych fragmentów traktatu jest Rok na czterzy części rozdzielon, prezentujący życie na wsi w czterech porach roku: wiosną, latem, jesienią i zimą.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: obrazu wsi i natury, motywu Arkadii, literackich wzorców osobowych

obami, Panem, Wójtem a Plebanem

ności, prywaty, braku kompetencji w sprawowaniu władzy i przede wszystkim nieuczciwości, z której powodu do państwowej kasy nie wpływają dochody. W efekcie źle opłacane wojsko dopuszcza się kradzieży. Wzajemne oskarżenia podsumowuje Wójt słowami:

Ksigdz pana wini, pan księdza,

A nam prostym zewsząd nędza.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: obrazu trzech warstw społecznych (duchowieństwa, szlachty, chłopów)

•    biesiadne

•    miłosne

Z fraszek wyłania się mądrość życiowa, z której korzystają kolejne pokolenia. Kochanowski zaleca cieszyć się drobnymi rzeczami, we wszystkim zachować umiar i stoicki spokój, patrzeć bez trwogi na Boga i dbać o czyste sumienie.

O żywocie ludzkim

Zawiera refleksję nad absurdem życia. W opinii autora wszystko jest błahostką, wszystko przemija, a nas, ludzi, gdy przestaniemy grać swą życiową rolę i bawić bogów, wrzucą niczym marionetki do worka po skończonym przedstawieniu. Wyraźnie zaznaczony motyw vanitas oraz theatrum mundi (świata jako teatru).