27 (543)

i Ii-łrrr.cl.i,« lh»-mivi'i. j>    (*iwi ńrv\VWv&iwrvy*» Wrai*i Mi*

:SBV$T«JlMrt.lS49S-0i-- I- WUPWOttft

ważnych zachowań. Pasterzy od łowców odróżniało wykorzystanie mleka jako sposobu zdobywania białku zwierzęcego bez zabijania zwierząt (Campbell 1995: 159-161).

Istotne w rozwoju cywilizacji było osiedlanie się rolników w dolinach wielkich rzek aluwialnych. gdzie gleby były ustawicznie użyźnianie dzięki cyklicznym powodziom. Koncentrowanie się ludności w sprzyjających rolnictwu regionach (np. Mezopotamia. Nil, Indus. Huang He) spowodowało kryzysy demograficzne. Kryzysy' nadprodukcji żywności i przeludnienie prowadziły do powstania cywilizacji w formie miast-państw, w których ludność podporządkowana była władzy zwierzchniej, żyła według określonych praw i wypełniała obowiązki wynikające ze współistnienia w ramach wspólnoty. Była to jednak ludność rolnicza, dlatego władza miasta rozciągała się na otaczające oh szary uprawne. Skomplikowane czynności, np. irygacyjne, obronne, wznoszenie budowli publicznych, zmuszały ludzi do podejmowania przedsięwzięć na niespotykaną skalę. To z kolei wymagało istnienia i utrzymywania specjalistów. Nadmiar żywności umożliwia! utrzymanie grup ludzi nic zaangażowanych bezpośrednio w produkcję rolniczą. Pojawił się więc problem dystry bucji dóbr. podziału klasowego, wojen, podziału pracy (Brozi 1996:39).

Wzrost demograficzny powodował często szybkie wyczerpywanie się produkowa nych zasobów żywności. Być może wiele społeczności rolniczych funkcjonowało na granicy głodu przez większość swego istnienia.

Cywilizacyjne skutki rewolucji rolniczej można usystematyzować następująco:

•    wzrost w ielkości populacji;

•    użycie udomowionych zwierząt do prac polowych podniosło zużycie energiiptr atpiUi i zdolność do ekspansji rolnictwa i społeczności rolniczych;

•    stymulacja rozwoju kultury, np. działalność rolnicza wymaga myślenia perspektywicznego. przewidywania (wylewów rzek,suszy ilp.), kontrolowania czasu wegetacji roślin i zmian pór roku, co stało się podstawa stworzenia kalendarza;

•    powstanie możliwości gromadzenia większej ilości dóbr materialnych z chwilą odejścia od nomadycznego trybu życia;

•    pojawianie się nadwyżek w produkcji żywności w stosunku do potrzeb własnych dało początek specjalizacji (podziałowi pracy') i handlowi;

•    powstanie silnego rozwarstwienia klasowego;

•    początki i rozwój urbanizacji - budowanie osad i miast jako miejsc siedzib rządu, wymiany handlowej i kultu religijnego; najstarsze odkryte miasto. Catal Hiiyiik w Turcji, powstało przed 8 tys. lat, a 6,5 tys. lat temu pierwsza w pełni miejska kultura sumeryj ska (Henneberg 1989:403);

•    narastanie konfliktów w związku z tym, że własność ziemi stawała się kwestią kluczową dla przeżycia, duże zapasy' żywności mogły stać się obiektem pożądania innych grup ludzkich, a więc przyczy ną rabunku czy wojen;

•    przeżycie dzikich zwierząt i roślin przestało być istotne dla ludzkości.

Zarazem rewolucja neolityczna stanowiła tzw. drugą rewolucję kulinarna. Nastąpił spadek konsumpcji mięsa do 10% diety. Włączenie mleka do diety spowodowało pojawienie się alergii (laktoza). Podobny wpływ za sprawą glutenu miały ziarna zbóż. Znaczny wzrost konsumpcji węglowodanów typu skrobii, kwasu fitynowego utrudnia absorpcję z przewodu pokarmowego niektórych jonów metalicznych, pociągając za sobą m.in. anemię i krzywicę (Konarzewski 2005: 77-79, 99).

U (X>tr»iM<> i; i-hrrznil- II Kii^,l:/»r*vlti.'X.b-«ł    t&tprrmttm IWnnm *!• X

ISBN 97S.KMI-I5495-0. C Uv WN PWN :»:«

Przejście od łowiectwa i zbieractwa do rolnictwa, przynajmniej w potocznej świadomości (i części działaczy ruchów ekologicznych, którzy nawołują do powrotu do wiejskiego trybu życia), jest uważane za decydujący krok w postępie cywilizacyjnym. Życie łowców-zbieraczy było „samotne, biedne, podłe, okrutne i krótkie", i dopiero rolnictwo oraz hodowla stworzyły szansę na postęp ludzkości. Być może w sferze kultury to prawda, ale illa zwykłych ludzi rewolucja neolityczna nie oznaczała zmiany na lepsze, a wręcz przeciwnie. Warunki życia nic poprawiły się. a nawet proces przejścia przyniósł wnęk szóści ludzi wicie negatyw nych skutków- - choroby zakaźne, niedożywienie i krótsze życie, obniżenie statusu kobiet, powstanie nierówności społecznych (Diamond 1996:194). Dowody na to. że rolnictwo nie było dobrodziejstwem w stosunku do strategii Iow iccko--zbierackiej są następujące (Diamond 1996: 253-260):

•    bardzo wolne tempo rozprzestrzeniania rolnictwa. Gdyby rolnictwo było wspaniałym wynalazkiem, należałoby oczekiwać, żc rozprzestrzeni się szybko, kiedy tylko raz powstanie. Tymczasem do Brytanii i Skandynawii dotarło po 4.5 tys. lal:

•    obserwacja współczesnych łowców-zbieraczy. Badania społeczności kilkudziesięciu istniejących jeszcze plemion .Judzi pierwotnych" pokazują, że łowcy zbieracze często są przykładem dobrego odżywienia mimo ubogich terenów oraz małym kosztem czasu i pracy. Mają dużo wolnego czasu, dużo śpią, pracują wcale nie więcej ni/ ich sąsie-dzi - rolnicy i są od nich zdrowsi:

•    badania stanu zdrowia prehistorycznych populacji, np. porów nując chorobowe zmiany kości szkieletu i zębów populacji sprzed i po rewolucji neolitycznej. Wykazują one, żc wraz z rewolucją neolityczną pogorszy! się stan zdrowia i parametry antropomc iryczne (np. wzrost). Jak się uważa, są trzy podstawowe przyczyny lepszego stanu zdrowia zbieraczy niż rolników:

bardziej urozmaicona dieta (więcej białka i równowaga składników pokarmowych),

- mniejsze ryzyko głodu,

warunki rozprzestrzeniania chorób zakaźnych. Powszechne epidemie nie mogły opanować małych, rozproszonych gromad łowców; większość chorób może przetrwać tylko na terenach gęsto zaludnionych, w osiadłych społecznościach ludzi niedożywionych. np. gruźlica, trąd i cholera pojawiły się na powszechną skalę w okresie rozwoju rolnictwa, a ospa. dżuma i odra wraz z rozwojem miast:

•    zróżnicowanie sianu zdrowia w różnych warstwach społeczności rolniczych. W populacjach rolniczych utworzył się kontrast między- zapadającymi na liczne choroby masami a zdrową elitą. Szkielety' z greckich grobowców w Mykenach (1,5 tys. lat p.n.c.) mają wzrost wyższy o 5-8 cm niż pospólstwo, zdrowsze zęby (jeden ubytek wobec sześciu);

•    pogorszenie sytuacji kobiet. Wraz z nadejściem rolnictwa kobiety często stawały się zwierzętami pociągowymi, częściej zachodziły w ciążę (Diamond 1996: '258 260).

Dlaczego więc nasi praprzodkowie przeszli na rolnictwo? Zwolennicy optymistycznego spojrzenia na w^;czesne dzieje uważają, że stali się oni rolnikami, ponieważ był to sposób zapewniający uzyskanie większej ilości pożywienia mniejszym nakładem pracy. Produktyw ność hektara pszenicy jest większa niż orzeszków. korzonków, bulw na hektarze sawanny (Diamond 1996: 250). Przejście do uprawy roli było więc celową zmianą, postępem.