34

Rzeczpospolita Obojga Narodów XVII wieku, uważana za drugie pod względem wielkości terytoriów mocarstwo Europy, była państwem wielonarodowościowym i zróżnicowanym kulturowo. Wobec tej różnorodności tożsamość człowieka określało jego pochodzenie genealogiczne. U podstaw kultury i obyczajowości szlacheckiej legła zasadnicza dla ówczesnych kwestia, mianowicie problem rodowodu. Szlachta stworzyła mit genealogii, korzeni, od których zależała wartość człowieka wywodzącego się z danego rodu. Uznano, że im starsze dziedzictwo, tym lepsze. Dlatego też wśród szlachty stało się popularne przekonanie o jej starożytnym rodowodzie - od mitycznego plemienia Sarmatów, wojowników słynących z odwagi, brawury i umiłowania wolności. Sarmatyzm, zjawisko występujące wyłącznie w Polsce, wpłynął w wielkim stopniu na kulturę szlachecką tego okresu - a wiele elementów ideologii sarmackiej znajdziemy w kulturze polskiej również dziś. Poczucie odrębności polskiej szlachty odnosiło się zarówno wobec pozostałych warstw społecznych, jak i obcych narodów. Hołdująca konserwatywnym wartościom i zdecydowanie

katolicka szlachta była przekonana, że stanowi - również ze względu na geograficzne położenie Rzeczypospolitej - przedmurze chrześcijaństwa dla Europy.

Szlachto polska, XVII wiek

Literatura

f

Nurty literatury barokowej

poezja

metafizyczna

poezja światowych	literatura
rozkoszy	ziemiańska

literatura

plebejska

fascynacja urodą świata, odbieranie go zmysłami, erotyzm

poezja intelektualna, wymagająca wyrobionego odbiorcy, wiodąca spór z tradycją renesansu

wieś jako Arkadia, ideał szlachcica-zie-mianina, stoicka zasada umiaru

bunt jednostki wobec systemu społecznego (feudalnego), obecność w literaturze przedstawicieli niższych stanów (mieszczan, plebsu, żaków); rubaszny humor; świat na opak

Cechy literatury barokowej

podejmowanie tematów egzystencjalnych i metafizycznych

kunsztowna forma - wykorzystywanie całej palety środków artystycznego obrazowania (kontrast, alegoria, hiperbola, inwersja, przerzutnia, oksymoron, anafora, epifora, wyliczenia, peryfraza)

różnorodność nurtów literackich • styl makaroniczny

kontynuacja tradycyjnych gatunków literackich i modyfikowanie ich (sonet, elegia, sielanka, hymn, epos, romanse rycerskie, pamiętniki)

Poezja barokowa

poezja miłosna    poezja rozważań egzystencjalnych

miłość ukazywana jest w obowiązującej    charakterystyczny dla baroku motyw vaniłas:

wówczas konwencji:

erotyk dworski traktowany jako forma flirtu, zabawy

temat kobiety jest pretekstem do autoanalizy emocjonalnej podmiotu lirycznego sytuację liryczną określa rozstanie, tęsknota za ukochaną, lęk przed utratą miłości idealizacja kobiety, której zewnętrzne piękno sygnalizuje doskonałość wewnętrzną miłość zmysłowa jako ciąg kolejnych romansów

inspiracja marinizmem, na przykład proces miłości zestawiony z budowaniem przez gąsienice kokonu, który jest dla niej grobem

kobieta jako obiekt typowego męskiego pożądania

miłość jako wartość transcendentna człowiek

: „snem, marą, głosem, wiatrem, lodem, cieniem, dźwiękiem, czczą parą" (Wacław Potocki) „ze wstydem poczęty, urodzony z boleścią" (Mikołaj Sęp Szarzyński)

„wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie" (Mikołaj Sęp Szarzyński)

„robak i jeszcze mniej niż robacy [...].

Garść błota, gnój, smród, popiół, sama szczera skaza" (Wacław Potocki)

, „żebrak oczekujący boskiego zmiłowania" (Zbigniew Morsztyn)

5 „glina, która z czasem w popiół się obróci, lichota słabością dotknięta" (Zbigniew Morsztyn) życie

„dźwiękiem, cieniem, dymem, wiatrem, błyskiem, głosem, punktem" (Daniel Nabo-rowski)

„fraszka, fraszka z każdej strony" (Daniel Naborowski)

„marność - to na wieki nie minie, że marna marność słynie" (Daniel Naborowski)

Bóg w poezji barokowej

Taniec śmierci (fragment), XVII wiek

3 wieczny i niezmienny

posługuje się natchnionym poetą, aby

ten wyjawiał zamysły Boże

srogi, ale ci wszyscy, którzy przestrzegają

boskich zasad, nie muszą się Go bać

karze, gdy naród czy jednostka grzeszy

pychą (Wacław Potocki)

adresat ludzkiego żalu i rozpaczy (Wacław

Potocki)

traktowany familiarnie (Wespazjan Ko-chowski)

uczynił Sarmatów narodem wybranym; Polacy porównywani są do ludu Izraela pozostającego pod Jego szczególną opieką (Wespazjan Kochowski)

Bóg jako Dzieciątko Jezus w kolędach poetyka paradoksu i konceptyzmu pozwala na przedstawienie tematyki religijnej w niezwykły, wręcz obrazoburczy sposób (Jan Andrzej Morsztyn, Na krzyżyk na piersiach jednej panny)