34 (332)

dżinach dysponują specyficznym dla swojego gatunku językiem i zdolnym do natychmiastowego funkcjonowania systemem ruchowym.

Szwajcarski biolog Adolf Portmann opracował dla człowieka trzecią kategorię i określił go jako „sekundarnego pozostającego w gnieź-dzie ssaka”.

Także ludzki noworodek jest bezradny zaraz po przyjściu na świat, jednak jego organy zmysłów już funkcjonują (udowodnione zostało spostrzeganie zmysłowe już w łonie matki) i jest on od pierwszego dnia swojego życia aktywnym partnerem interakcji. Swoich specyficznie ludzkich cech, takich jak wyprostowana postawa, mowa i logiczne myślenie oraz działanie zaczyna się ono uczyć z pomocą swojego otoczenia w pierwszym roku życia.

Niemowlę wymaga wprawdzie z jednej strony wychowania i skazane jest na „społeczne gniazdo” (rodzinę), z drugiej jednak strony jest ono również działającym podmiotem, który wywiera duży wpływ na otaczające go środowisko.

Człowiek uczy się poprzez interakcje. W tej grze z innymi ludźmi i ze swoim otoczeniem dziecko coraz intensywniej doświadcza siebie jako aktywnej i sterującej swoim życiem osoby.

Na podstawie porównawczych badań typowych dla danego gatunku form przebiegu rozwoju mózgu i przyrostu masy ciała, jakich dokonano między człowiekiem i zwierzęciem, Portmann dochodzi do wniosku, że człowiek, jeżeli miałyby przychodzić na świat w takim stanie rozwoju jak ssaki szybko opuszczające swoje gniazdo, wtedy musiałby on spędzić 21 miesięcy w łonie matki. W tym sensie noworodek rodzi się jako „fizjologiczny wcześniak” i jest skazany na to, by cielesne zjednoczenie między matką a dzieckiem stało się specyficznym związkiem dwojga ludzi.

Według tej teorii status „fizjologicznego wcześniactwa” człowieka jest zarówno szansą jak i zagrożeniem, w zależności od rodzaju i jakości związków z jego otoczeniem i osobą, która stanowi dla niego punkt odniesienia.

To, co u człowieka nie rozwija się poprzez dojrzewanie w łonie matki, musi zostać wyuczone w społecznych strukturach. Dziecko nie podlega już wpływom praw natury lecz opieki i kontaktów, które wplecione są w określone kulturalne i historyczne ramy. Chińskie dziecko nauczy się nie tylko innego języka niż dziecko polskie, ale również innego sposobu postępowania. Zmiany w strukturze mózgu dokonują się w pierwszych latach życia, kiedy dziecko zaczyna zdobywać doświadczenia ze swoim otoczeniem i porządkować te bodźce w swoim systemie świata.

Jako charakterystyczną cechę człowieka Portmann wymienia „otwartość”. Wprawdzie człowiek jest w różny sposób przywiązany do swojego naturalnego środowiska, ale w jego ramach posiada stosunkowo wielką swobodę.

„Zabawa kończyn, która otwiera przed noworodkiem tak wiele możliwości (...) upomina nas jednocześnie, że stan naszego rozwoju tuż po narodzinach nie charakteryzuje się bezradnością, lecz posiada również określoną swobodę”.

Z biologicznego punktu widzenia otwartość na świat służy podtrzymywaniu życia; z perspektywy psychologii potrzeba miłości, poczucia bezpieczeństwa, związku i przywiązania jest pożądaniem ścisłych kontaktów z danym osobnikiem.

Oprócz potrzeby kontaktu bardzo wcześnie wyraża się również potrzeba zmienionej stymulacji. Niemowlę okazuje to w gotowości do działania, do aktywnego wyszukiwania bodźców i reagowania na nie. Aby dziecko mogło się odnaleźć w różnorodności nowych wydarzeń, potrzebuje określonej zewnętrznej i wewnętrznej stabilności. Należy do tego ciągłość zarówno w jego kontaktach osobistych jak w odniesieniu do świata przedmiotów. Na to ostatnie dziecko może już bardzo wcześnie wywierać wpływ, próbując przyswoić sobie nowe umiejętności, które będzie tak długo ćwiczyło, aż wejdą one do stałego repertuaru jego zachowań. Daje mu to bowiem pewność w kontaktach z otoczeniem.

W wyniku własnych aktywnych działań dziecko buduje związek między sobą i swoim środowiskiem, a przy tym zbiera ważne doświadczenia, wypróbowując swoje możliwości i granice.

Świat niemowlęcia określany jest poprzez jego wrażenia zmysłowe i jego ruchy. Spostrzeganie dokonuje się poprzez ruch i z pomocą zmysłów. Wszystkie informacje zdobyte w ten sposób są zapamiętywane i transformowane do systemu wiedzy i znajomości. Tylko w wyniku działania dziecko może powiązać ze sobą spostrzeganie, ruch i naukę. Dlatego też zabawa jest istotnym warunkiem dziecięcego rozwoju. Zabawa jest czynnością, która wywiera wpływ na odcinek życia „dzieciń-

69 —