37

Motywy popularne w baroku

•    mitość

•    Bóg

•    sen - jako stan przejściowy między życiem

a śmiercią symbolizował ulotność, przemijanie, przygotowywał do odejścia z tego świata, uczył umierania, przebywania w innym wymiarze

(Zbigniew Morsztyn, Żywot — sen i cień, Pedro Calderon de la Barca, Zycie jest snem)

•    śmierć, upływ czasu, vanitas - alegorią czasu był rzymski bóg Saturn, przedstawiany jako skrzydlaty starzec, w prawej dłoni z sierpem, w lewej - z wężem kąsającym własny ogon, który symbolizował wieczność; czas związany był z ideologią wanitatywną baroku - jego upływowi podlegał cały ziemski świat, który od momentu narodzin zbliżał się ku śmierci (Daniel Naborowski, Krótkość żywota, Mikołaj Sęp Szarzyński, O nietrwałej miłości rzeczy świata tego, O krótkości i niepewności

na świecie żywota ludzkiego)

0 światło i ciemność - obydwie kategorie miały w sztuce barokowej charakter mistyczny, kontrast światła i ciemności (cienia) symbolizował dualizm dobra i zła, złożoność świata, w którym występują obydwa te pierwiastki; światło to odblask zaświatów i Bożej chwały, a ciem

ność to mroczna strona stworzenia - ludzkiej natury, grzechu, śmierci (Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń I. O Bożej opatrzności na świecie, obrazy Georges'a de La Toura, w których symboliczną rolę odgrywa płomień zapalonej świecy - alegoria miłosierdzia, przebaczenia, miłości)

Georges de Lo Tour, Mario z dwoma płomieniami (ok. 1640)

CYTAT

Pascal nie mieści się w tym pojęciu, jakie się ma zwykle o filozofii XVII wieku: nie stworzył systemu, nie zajmował się ontologią, nie był racjonalistą. Ale nie ma okresów o filozofii zupełnie jednolitej, zawsze znajdują się myśliciele, którzy odbiegają od panującego poglądu [...]. Pascal reprezentuje właśnie mniejszość filozoficzną tego stulecia: mniejszość przejętą sprawami człowieka i widzącą irracjonalne czynniki życia i umysłu.

Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, 1963

Filozofia

Blaise Pascal (1623-1662) - francuski filozof; geniusz łączący pasje naukowe, literackie i filozoficzne z głęboką religijnością. Był autorem wielu wynalazków i odkryć w dziedzinach ścisłych. Przełom w życiu naukowca dokonał się pod wpływem przeżycia mistycznego, które spowodowało, że odtąd poświęcił się całkowicie filozofii i religii. Odrzucił racjonalizm ówczesnej teologii, który propagował zasadę rozdziału religii od rozumu - wpisał wiarę w Boga w porządek serca, a dogmaty religijne uznał za nadrzędne wobec prawd naukowych. Uznawał, że serce, obok rozumu, może być władzą poznawczą. Uzasadniając wiarę w Boga, odwołał się jednak do argumentów racjonalnych - formułując na przykład słynny „zakład Pasca

la": istocie ludzkiej bardziej opłaca się wierzyć w Boga niż odrzucić Jego istnienie; jeżeli się pomyli w swym obliczeniu i założy istnienie Stwórcy, niczego nie straci, jeśli jednak uzna, że nie istnieje żadna wyższa siła, a ona istnieje, może stracić wieczność. Najważniejszym dziełem filozoficznym Pascala są Myśli, w których wypowiedział się na temat tragizmu kondycji ludzkiej: z jednej strony człowiek jest nicością wobec nieskończoności, ograniczony w każdym kierunku, rozdarty między duszą a ciałem, ale z drugiej strony posiada samoświadomość: „Wielkość człowieka jest wielka w tym, że zna on swoją nędzę [...]. Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą"

Styl barokowy w sztuce przypada mniej więcej na wiek XVII. W krajach katolickich - we Włoszech i Hiszpanii - Kościół dążył do zaangażowania artystów w działania kontrreformacji. Sztuka miała teraz zasadniczy cel w postaci wspierania autorytetu Rzymu i budowania jego majestatu oraz ob-

Sztuka

razowania wiernym prawd Pisma Świętego, traktowanego jako namacalna rzeczywistość. Miał temu służyć przekonujący realizm malarstwa barokowego, oddziałujący na zmysły i uczucia odbiorców. Na protestanckiej Północy - w Niderlandach, które właśnie uniezależniły się od Hiszpanii - zaczęła

się kształtować osobna tradycja, nawiązująca do reformacji i dziedzictwa północnego realizmu. Zgodnie z postulatami kultu kalwińskiego kościoły odarto z wszelkiej dekoracji, a w malarstwie doszła do głosu praktyczna strona życia i jego zwykłe, codzienne sprawy.

Koitiól Jezuitów w Rzymie

Fara w Poznaniu

Końcowa faza baroku przekształciła się w styl zwany rokoko. Narodził się on we Francji, wraz z malarstwem Jeana Antoine'a Watteau, i zapanował w XVIII wieku w niemal całej Europie. Jego rozkwit przypada na lata panowania Ludwika XV i związany jest z kulturą dworską. Nazwa tego ozdobnego stylu pochodzi od francuskiego słowa rocaille\ oznaczającego ornament naśladujący muszlę, morską falę czy też koguci grzebień.

Styl rokokowy cechuje zmysłowość i wdzięk. Długo uważano go za błahy, pozbawiony powagi i wartości dawniejszych dzieł.

Jean Antoine Walteau, Festiwalmiłoici [ok. 1717)

Kościół Wizytek w Warszawie