37

mylą fonemy różniące się tylko jedną cechą dystynktywną, np. dźwięczne i bezdźwięczne.

Znajomość fonologii, a więc i umiejętność odróżniania fonemów od wariantów, jak i znajomość typów opozycji jest bardzo ważna w pracy logopedycznej ze względu na wartości diagnostyczne (por. s. 441), a także dlatego, że umożliwia dokładniejsze poznanie charakteru wad. Można wyodrębnić następujące rodzaje wadliwych realizacji fonemów:

—    brak realizacji w ogóle (lub tylko w grupach spółgłoskowych),

—    zastępowanie konsekwentne jednych drugimi (substytucja),

—    mylenie pewnych fonemów,

—    zniekształcanie, tzn. realizowane są warianty indywidualne (będące oczywiście poza normą wymawianiową),

—    zniekształcanie i jednocześnie mylenie lub konsekwentne zastępowanie jednych fonemów drugimi.

Stopień zrozumiałości mowy wadliwej zależny jest od liczby fonemów nieprawidłowo realizowanych oraz od stopnia i rodzaju nieprawidłowości.

Neutralizacja. W pewnych warunkach dana opozycja może ulec neutralizacji, tzn. opozycja istniejąca w danym języku w określonych warunkach może być usunięta, np. opozycja dźwięczność : bezdźwięczność ulega zniesieniu,

1)    gdy fonem dźwięczny znajduje się:

a)    w wygłosie, tzn. na końcu wyrazu przed pauzą, np. stras (strasz) : strat (straż), kot (kot) : kot (kod), śef (szef) : śef (szew),

b)    w wygłosie przed fonemem bezdźwięcznym następnego wyrazu, np. vus peuny (wóz pełny), grat pada (grad pada),

c)    w wygłosie przed samogłoską lub spółgłoską sonorną oraz przed ; u wyrazu następnego w tzw. wymowie warszawskiej (por. s. 127), np. vus ruśa (wóz rusza), lef i je (lew idzie),

d)    w śródgłosic przed fonemem bezdźwięcznym, np. trafka (trawka), bu tli i (budki);

2)    gdy fonem bezdźwięczny znajduje się:

a)    w wygłosie przed fonemem dźwięcznym następnego wyrazu. np. las duży {la: duży), sok wiśniowy (sog viśńovy),

b)    w wygłosie przed samogłoską, spółgłoską sonorną lub i u wyrazu następnego w tzw. wymowie krakowskiej (por. s. 127), np. urok lasu (urog lasu), las ogromny (la: ogromny),

c)    w śródgłosie przed fonemem dźwięcznym, np. prośha (prośba), lic:ba (l'i‘ba).

Warianty fonemów (alofony). Głoski mające wspólne cechry dystynktywne różniące się między sobą cechami nie-dystynktywnymi nazywają się wariantami fonemu (por. s. 30). Warianty także pełnią czasem ważne funkcje. Mogą nas informować o pochodzeniu nadawcy tekstu, o jego wykształceniu, wieku, płci, przynależności społecznej (np. osoby wymawiające tj w wyrazach okienko, Irenka — pochodzą z południowej Polski).

Rozróżnia się warianty fakultatywne i pozycyjne (kombinator) czne).

Warianty fakultatywnesą wymienne w każdej pozycji, np. I : u, r : R

W języku polskim nie ma opozycji między r (przednio-językowym) a R (tylnojęzykowym, „francuskim”). Jest to ten sam fonem różnie realizowany. Należy przy tym zaznaczyć, że R nie jest w języku polskim uznawane za artykulację prawidłową.

Warianty pozycyjne czyli kombinatoryczne powstają w wyniku upodobnienia głosek, występują więc w określonym sąsiedztwie fonetycznym: nie mogą występować w tym samym sąsiedztwie. Warianty pozycyjne często nie są per-cypowane przez odbiorców; nie słyszymy różnic w brzmieniu e w wyrazach lek i mniej, mimo że w wyrazie mniej e jest wyższe i bardziej przednie, np.

n :    tf w wyrazie bank : bayki oba wyrazy mają to samo

znaczenie, czyli źc różnica między n i tj nic jest w tym wypadku znacząca.

1:1 w wyrazie myśl: myśl•

i :    y    i występuje po spółgłosce miękkiej, y —

po spółgłosce twardej, np. piu : pyu

39