40 41 (28)

Powróćmy do głównego nurtu rozważań, związanego ze sposobami poznawania rzeczywistości, ze szczególnym uwzględnieniem empiry-zmu. K. Ajdukiewicz, zastanawiając się, „w jaki sposób można dojść do pełnowartościowego poznania rzeczywistości, czyli jakimi metodami można dojść do zgodnego z prawdą i uzasadnionego jej poznania”¹, stwierdza, że „w związku z tym zagadnieniem, zarysowują się dwie pary przeciwstawnych stanowisk. Racjonalizm i empiryzm - to jedna para, racjonalizm i irracjonalizm - to druga”². Dodaje też, że „empiryzm wszelkich odcieni przyznaje doświadczeniu dominującą rolę w poznaniu”³. Podobnie sens tego pojęcia ujmuje J. Galarowicz: „Empiryzm (gr. empeiros - doświadczony) w teorii poznania - stanowisko uznające za główne źródło poznania doświadczenie. [...] Przeciwieństwem empiry-zmu jest racjonalizm”⁴, „empiryczny: doświadczalny, poznany w doświadczeniu, oparty na doświadczeniu”⁵.

Takie właśnie stanowisko przyjmujemy w niniejszym tekście. W związku z tym rodzi się pytanie o doświadczenie, a także obserwację związaną z doświadczeniem. W ujęciu słownikowym doświadczenie to „kategoria teoriopoznawcza, oznaczająca całokształt procesu postrzegania rzeczywistości lub ogół postrzeżonych faktów; ściśle: świadoma czynność uzyskiwania informacji o jakimś przedmiocie przez jego naoczne ujęcie”; rezultatami poznawczymi tych czynności są dane empiryczne⁶. A. Grzegorczyk stwierdza: „Doświadczeniem w sensie szerszym nazywamy całość naszych przeżyć i doznań. [...] Obserwacją nazywa się uważne śledzenie pewnego zjawiska. [...] Obserwacji dokonujemy uważnie patrząc, słuchając, czasem też odczuwając innymi zmysłami”⁷. Takie szerokie ujmowanie doświadczenia i obserwacji, wyznaczające rozlegle pole poznania empirycznego, ma duże znaczenie dla pedagogiki.

Według Słownika filozofii pod redakcją J. Hartmana „empiryzm jest poglądem, który głosi, że wiedza jest związana z doświadczeniem⁸. Związek ten może mieć charakter genetyczny lub metodologiczny”. Empiryzm we współczesnej filozofii rozpatrywany jest więc w dwóch formach⁹:

•    empiryzmu genetycznego, związanego z określaniem pochodzenia wiedzy - pojęć, sądów, teorii - a więc określaniem źródeł wiedzy; zgodnie z jego radykalną wersją podstawą wszelkiej wiedzy jest doświadczenie, poza doświadczeniem nie ma innych źródeł wiedzy, zaś zgodnie z wersją umiarkowaną tego empiryzmu - doświadczenie jest źródłem wiedzy określonego rodzaju, ale istnieją inne źródła wiedzy, niezwiązane z doświadczeniem;

•    empiryzmu metodologicznego (aposterioryzmu), związanego z określaniem sposobu osiągania władzy, sposobu jej uprawomocniania, weryfikacji, przybierającego wersję radykalną, zgodnie z którą tylko metody doświadczalne stanowią podstawę do oceny wartości poznawczej twierdzeń i teorii, oraz wersję umiarkowaną, zgodnie z którą obok wiedzy empirycznej występuje wiedza nieem-piryczna.

W naszych rozważaniach przyjmujemy umiarkowane wersje empiryzmu genetycznego i metodologicznego. Ten drugi - istotny ze względu na tematykę niniejszej publikacji - można następująco ująć za J. Ga-larowiczem:

„Empiryzm metodologiczny [...] zwany też empiryzmem epistemo-logicznym lub teoriopoznawczym, a czasem aposterioryzmem, uznaje, iż dominującą rolę w poznaniu odgrywa doświadczenie (empeiria po gr. znaczy doświadczenie). Natomiast pogląd podkreślający rolę poznania opartego na rozumie nazywa się racjonalizmem metodologicznym lub aprioryzmem”¹⁰.

41

1

   K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii (teoria poznania - metafizyka), Kraków: Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa „Czytelnik” 1949, s. 40.

2

   Tamże, s. 41.

3

   Tamże, s. 42.

4

   J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej 1992, s. 672.

5

   Tamże, s. 672.

6

   Filozofia. Leksykon PWN, pod red. G. Pyszczka, W. Łagodzkiego, Warszawa: PWN 2000, s. 102.

7

   A. Grzegorczyk, Mała propedeutyka filozofii naukowej, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1989, s. 16-17.

8

   Słownik filozofii, pod red. J. Hartmana, Kraków. Wydawnictwo „Zielona Sowa” 2004, s. 48.

9

   Zob. m.in.: H. Buczyńska-Garewicz, Koło Wiedeńskie, Toruń: COMER 1993; Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, pod red. J. Cacowskiego, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1987; J. Galarowicz, dz. cyt.; L. Kasprzyk, A. Węgrzecki, B. Zielew-ska, Podstawy filozofii, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego 2003.

10

   J. Galarowicz, dz. cyt., s. 226.