48

kto

— daje kogo, co

f

komu

Przysłówki — konotują przymiotniki i czasowniki:

ładnie i -► pisze

długopis

Przyimki — orientują nas w stosunkach przestrzennych (np. oddalał się od dworca), czasowych (np. od obiadu) i przyczynowych (od śmiechu są te zmarszczki).

W języku polskim akcja każdego wypowiedzenia jest umiejscowiona w czasie i w przestrzeni za pomocą kategorii osoby, czasu i aspektu. Kategorie te są skupione w orzeczeniu, które jest podstawowym elementem zdania.

—    Kategoria osoby umieszcza zdanie w przestrzeni. Wskazuje na podmiot, tzn. na zjawisko przestrzenne; wskazuje, czy jest nim nadawca (I osoba), odbiorca (II osoba), czy coś, co jest poza nimi (III osoba).

—    Kategoria czasu (i aspektu) lokalizuje zdanie w czasie, wyraża stosunek chwili mówienia do chwili odbywania się czynności

moment

czas przeszły mówienia czas przyszły

i

linia czasu

W czasie teraźniejszym wyrażany jest stosunek jednoczesności, w czasie przeszłym wyrażany jest stosunek uprzedniości, w czasie przyszłym wyrażany jest stosunek następczości.

Wyjątki: czas teraźniejszy może mieć znaczenie ogólne, ponadczasowe (w przysłowiach i stwierdzeniach, np. ziemia krąży v>ok6i słońca), może oznaczać czynność minioną (w opowiadaniu) lub też może wyrażać czynność mającą się dopiero odbyć (np. jutro czytam cały dzień).

Ogólność form językowych pozwala wyrazić miejsce desy-gnatu czy zjawiska zarówno w przestrzeni, jak i w czasie, umożliwia także określanie stosunków przestrzennych i czasowych zachodzących między desygnatami. Formy językowe

pozwalają wyrazić nic tylko to, co jest odbierane w danej chwili, ale także zjawiska, jakie miały miejsce w przeszłości, lub takie, które mogą mieć miejsce w przyszłości.

LITERATURA

Słowniki

Gołąb Z., Heinz A., Polański K. Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa 1968.

Podręczniki

Buttlcr D., Kurkowska H., Satkiewicz H. Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawnoici gramatycznej. Warszawa 1971.

Doroszewski W. Podstawy gramatyki polskiej. T. I. Warszawa 1952. Gramatyka opisowa języka polskiego z ćwiczeniami. Pod red. W. Doroszewskiego i B. Wieczorkiewicza. Warszawa 1959.

Grzegorczykowi R. Zarys slowotwórstwa polskiego. Cz. 1. Slowotwór-stwo opisowe. Skrypt dla studentów Filologii Polskiej. Warszawa 1972. Jakobson R. i Halle M. Podstawy języka. Wrocław 1964.

Kurkowska H., Skorupka S. Stylistyka polska. Zarys. Warszawa 1959. Milewski T. Językoznawstwo. Warszawa 1965.

Stieber Z. Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego. Warszawa 1966.

Wierzbicka A. O języku — dla wszystkich. Warszawa 1965.

Artykuły

Buttler D. Koncepcja pola znaczeniowego. „Przegląd Humanistyczny” 1947, z. 2.

Milewski T. Językoznawstwo a logopedia i nauczanie języków obcych. „Logopc a” 1965, nr 6.

49

4 — I.ognprdla