4 (1459)

16

sprawiedliwie, moralnie. Retoryka w ujęciu Rzymian badała mowę o tyle,

0    ile badała jej estetykę, a zawłszcza etykę^lfi.

Tym dwóm wykładniom retoryki usiłowano nadać wymiar prawdziwie histoycznęj opozycji, co znalazło wyraz w tezie o następujących po sobie dwóch modelach klasycznej retoryki: retoryki, która swą dziedzinę przedmiotową ograniczała do mowy (wypowiedzi) skutecznej, argumentatywnej i retoryki, której polem odniesienia była mowa (wypowiedź) ozdobna, figuratywna^{1 2 3 4}. Teza ta opierała się otwarcie na założeniu, iż używając skrótu — retoryka wypowiedzi skutecznej jest bezpośrednio związana z określoną formą systemu politycznego taką, jaką była demokracja, w której władza, należąc do zgromadzeń, należała w istocie do skutecznego słowa. Z chwilą gdy demokracja ginie, tak jak w okresie absolutyzmu imperium rzymskiego, ginie również retoryka wypowiedzi skutecznej, ustępując miejsca retoryce wypowiedzi ozdobnej.

Jakikolwiek byłby osąd tej tezy, a zwłaszcza jej możliwych konsekwencji dla dziedziny przedmiotowej retoryki — do czego przyjdzie nam jeszcze powrócić — wydaje się, że przy całej jej słuszności historycznej jest ona postawiona zbyt ostro. Skłonni jesteśmy raczej uznać komplementarność tych definicji, traktując unitarystycznie owe dwa modele, których opisem zajął się klasyczny dyskurs retoryczny^IS. Tym bardziej że ** jak to nie bez racji stwierdzono — cały dyskurs retoryczny został do pewnego stopnia napisany przez Arystotelesa^iy, a różnice występujące u jego rzymskich sukcesorów (w istocie kosmetyczne) wynikały raczej z dostosowywania się dyscypliny do zmieniających się warunków (praktycyzacja retoryki u Cycerona, jej pedagogizacja u Kwintyliana) niż z całościowego przemodelowania jej przedmiotu⁵.

Przedmiot ów był w klasycznym dyskursie retorycznym wyraźnie określony. Polem odniesienia była dla niego zawsze mowa, która ma przekonywać — czy to w sposób argumentacyjny, Czy figuratywny. I choć prawdą jest, iż był on ..zbiorem uogólnień empirycznych, sądów na temat określonego typu utworów”⁶ — taki rodowód ma kanoniczny podział na trzy rodzaje retoryczne: wykazujący (genus demonstraliwm), doradczy (genus deliberatiwm)

1    sądowy {genus iudiciale) — to jednak właściwym przedmiotem klasycznego dyskursu retorycznego jest propedeutyka skutecznego mówienia, a nawet dobrego pisania⁷. Innymi słowy retoryka nie jest teorią tekstu retorycznego (oratio), pozbawiając to słowo pierwotnych gatunkowych kpttotaęji, a raczej tęorl% wytwarzania tego 'teksJS. Wskazuje na to sam podział klasycznego korpusu retorycznego (dtyjsutto, diupMdtio, elęcutio, memorte» który do pewnego stopnia uznać można za strukturę procesu wyłWÓPEzpgp, gdyż zakłada on niezbywalnie sukcesywną obecność wymienionych operacji tekstotwórczych S.

Już deShicje owych podsilwpityełi kategorii opisowych klasycznego dyskursu retOffiznego — „inventio” (irtyettire guid dicas), „difpositio” (mventa disponere% „elocutio” (ornare verbis), by ograniczyć się do tych najbardziej fundamentalnych — jak to przenikliwie zauważył Barthesj »-*■ określają w sposób wyraźny ,.aktywną, pragmatyczną i operacyjną”^{8 9} naturę owego podziału. Nie dotyczy on bowiem elementów struktury wypowiedzi, lecz raczej „aktów strukturacji progresywnej”¹⁰, które mają dopiero prowadzić do wytworzenia gotowego produktu — retorycznego tekstu (oratio). Nie zapominajmy, że retoryka była (przynajmniej już od Arystotelesa) uznawana za umiejętność, sztukę (techne). Ta zaś, choć pojmowana wielorako, rozumiana była najczęściej w sposób dynamiczny, aktywny, jako wytwarzanie lud zdolność wytwarzania¹¹. Jednocześnie ku takiemu rozumieniu owych podstawowych kategorii opisowych dyskursu retorycznego skłania sama konstrukcja Arystotelesowej Retoryki. Wyróżnione formalnie trzy księgi Retoryki odpowiadają (na poziomie opisu) trzem najbardziej elementarnym komponentom procesu komunikacji językowej: oratorowi (nadawcy), publiczności (odbiorcy) i mowie (przekazowi). Retoryka jako techne rozumiana jest zawsze przez Arystotelesa jako zdolność skutecznego komunikowania¹², co ma również walor przechodni. Kształt i efekt mowy (przekazu) zależy w tym samym stopniu od oratora (nadawcy), co od publiczności (odbiorcy). Skuteczne komnnikowanie jest nieustannym procesem wymian informacji na linii orator publiczność i odwrotnie — procesem poprzedzającym niejako powstanie mowy. Jest to założenie podstawowe, Mfe warunkuje w sposób prosty i bezpośredni operacyjni istotę owych pip!® kategorii retorycznych, przy wykorzystaniu których opisaniu podlega ggprodukcji mowy lub bardziej dokładnie postulowany profil wytwarzania śktłtećzaej wypowiedzi,

Posfulątywn®# ary||pf|||sóWakie'g.o dyskursu retorytsżHegp; .poprzedzona jest jednak wyraźną spekulacją, oczywiście jeśli przez spekulację rozumieć się będzie pewien najbardziej tjgÓliy, ale i kompletny zestaw warunków, jakie mają być spełnione przez oratora, zanim podejmie się on na podstawie wymienionych operacji (dyskurs Arystotelesa egritaiczai zasadniczo :dć

2 — A. Rysiewicz, Zagadnienia retoryki ...

1

   Por. J. Z. Lichański, Retoryka jako przedmiot i narzędzie badań literatury staropolskiej, [w:] Problemy literatury staropolskiej, seria 3, praca zbiorowa pod red. J. Pelca, Wrocław 1978, s. 235.

2

   Por. Todorpv, op. cit., s. 59—83.

3

   Por. Lichański, op. cit., s. 236.

4

   Por. Barthes, op. cit., s. 178.

5

   Loc. cit.

6

   Lichański. op. cif., s. 235.

7

   Por. M. F. Kwintyiian, Kształcenie mówcy, przeł. i oprać. M. Brożek, Wrocław 1951, ks. X. rozdz. 3, s. 309-319.

8

W Barthes, op. cit., s. 195—198.

9

   Op. cit., s. 197—198.

10

   Loc. cit.

11

   Por. W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. 1: Estetyka starożytna, Wrocław 1960, s. 167.

12

   Por. A. Kibedi-Varga, Rhżtoriąue et litterature. Etudes de structure classiąue, Paris 1970, s. 20.