rzania się działań produkcyjnych. W pojedynczych, izolowanych aktach prawidłowość może być nieuchwytna, ponieważ działanie prawa ekonomicznego ulega przypadkowym zakłóceniom, tj. zakłóceniom ze strony ubocznych związków lub relacji, które występują w danym, konkretnym przypadku. Ze względu na tę właściwość praw ekonomicznych, że uwidaczniają się one tylko przy masowym powtarzaniu się działań ludzkich, mówimy, że prawa ekonomiczne mają charakter praw stochastycznych albo praw statystycznych 1. Prawa stochastyczne lub statystyczne są to takie prąwa^Jktóre uwidaczniają się tylko przy masowym powtarzaniu danego rodzaju zdarzeń.
Na statystyczny charakter praw ekonomicznych zwrócili już uwagę Marks i Engels. Analizując proces produkcji, Marks pisze: „W każdej gałęzi przemysłu robotnik indywidualny, Piotr czy Paweł, odchyla się mniej lub bardziej od robotnika przeciętnego. Te odchylenia indywidualne, zwane w języku matematycznym „błędami”, znoszą się wzajemnie i znikają, gdy uwzględnimy większą ilość robotników” 2. Omawiając zaś proces realizacji wartości na rynku, Marks stwierdza: „Jeżeli rozpatrywać każdy poszczególny wypadek, panuje czysta przypadkowość; a więc w sferze tej dopiero wtedy dostrzega się prawo wewnętrzne, które toruje sobie drogę poprzez takie przypadki i reguluje je, kiedy przypadki te ujmuje się w wielkich masach ” 3.
Wreszcie Engels, omawiając prawo kształtowania się w kapitalizmie średniej stopy zysku, powiada: „W rzeczywistości stopa zysku zmienia się zależnie od okoliczności, od przedsiębiorstwa, od roku, a ogólna stopa istnieje tylko jako przeciętna wielu przedsiębiorstw i szeregu lat. Gdybyśmy się jednak chcieli domagać pod groźbą degradacji do fikcji, by stopa zysku była w każdym przedsiębiorstwie i w każdym roku dokładnie taka sama, aż do setnego miejsca dziesiętnego, np. 14,876934..., wtedy zupełnie fałszywie pojmowalibyśmy naturę stopy zysku, jak i praw ekono-
Wyraz „stochastyczny” wprowadził Jakub Bernoulli w swojej książce Ars coniectandi. Książka ta, wydana w Bazylei w 1713 r. (w 8 lat po śmierci autora), była pierwszym systematycznym dziełem o teorii prawdopodobieństwa. Wyraz „stochastyczny” oznacza tyle co „posiadający charakter prawdopodobieństwa”, tzn. zachodzący w masie, ale nie w poszczególnym przypadku. Pochodzi on od greckiego wyrazu „stochazostai”, co znaczy „przewidywać możliwości”. Wyraz ten jest obecnie powszechnie używany dla oznaczenia związków, które obok składnika istotnego, czyli koniecznego, zawierają składniki przypadkowe. Ponieważ składnik istotny uwidacznia się tylko przy masowym powtarzaniu zjawiska, czyli w warunkach „statystycznych”, używa się również terminu „prawa statystyczne”.
K. Marks, Kapitał, t. I, s. 347.
K. Marks, Kapitał, t. III, cz. 2, s. 410.