52

Obrady Okrągłego Stołu, Warszawa, luty- kwiecień 1989

Powstanie „Solidarności” a kraje Europy Środkowo-Wschodniej

W dziejach powojennej Europy Środkowo-Wschodniej wyróżnić można kilka przełomowych okresów: 1944-1948 - proces przejmowania władzy w regionie przez ugrupowania komunistyczne (wyjątkiem było NRD, które oficjalnie powstało w 1949 r.); 1956 - polski i węgierski październik; 1968 - Praska Wiosna oraz manifestacje marcowe w Polsce; 1970 - wydarzenia grudniowe na polskim Wybrzeżu; 1976 - wystąpienia w Radomiu i innych miastach polskich; 1980-1981 - powstanie i rozwój „Solidarności”; 1987-1989 -kształtowanie półlegalnych grup opozycyjnych w regionie domagających się zmian systemowych, zakończonych procesem transformacji ustrojowej (w latach 1989-1991 na drogę demokratyzacji weszły kolejno - Polska, Węgry, NRD, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia, Albania, Jugosławia, Związek Radziecki).

Spośród wspomnianych dat szczególne miejsce zarezerwowane jest dla Solidarności i przełomu spowodowanego wydarzeniami sierpniowymi 1980 r. Przywódcy oraz kierownictwa partii środkowoeuropejskich zdawały sobie sprawę z tego, iż sytuacja ta nie ma charakteru przejściowego, nie jest tylko zwykłym dążeniem pracowników do podwyższenia standardów życiowych, czy efektem kryzysu ekonomicznego, który coraz poważniej dotykał poszczególne kraje regionu. Zaktywizowanie w ruchu solidarnościowym kilku milionów ludzi musiało budzić z jednej strony szacunek, a z drugiej obawę przed rozwojem tendencji demokratycznych w pozostałych państwach środkowoeuropejskich. System autorytarny w Polsce tym samym tracił konsolidację, dzieląc się na skrzydło konserwatywne i reformatorskie. Sytuacja taka zapowiadała zmiany na najwyższym szczeblu, jakich nie obserwowano od 1956 r., czego obawiali się przywódcy ugrupowań komunistycznych. Spośród nich największym stażem charakteryzowali się albański Enver Hodża i jugosłowiański Josip Broz (zmarł w 1980 r.) stojący u władzy od czasu II wojny światowej. Następnymi w kolejności byli bułgarski Todor Żiwkow i węgierski Janos Kadar, wschodnioniemiecki Erich Honecker, rumuński Nicolae Ceausescu i czechosłowacki Gustav Husak. Niezagrożony wydawał się reżim Leonida Breżniewa na Kremlu, którego wspierał starszy kolektyw partyjny, dominujący w Biurze Politycznym. Jednak i tam sytuacja uległa zmianie na skutek śmierci dyktatora.

Powstanie „Solidarności” w Polsce doprowadziło do tworzenia się ruchów wolnościowych w pozostałych krajach regionu. Nie były one jednak zbyt liczne. Spośród demokratycznej opozycji do 1980-1981 r. wyróżnić można byłoby jedynie polski KOR, powstały w 1976 r., i jego następców oraz czechosłowacką „Kartę 77”. Dalej rozwijały się inicjatywy obywatelskie w rodzaju ruchów pacyfistycznych, ekologicznych czy charytatywnych (Węgry, NRD). Nie miały one jednakże charakteru instytucjonalnego, co powodowało, iż oficjalne władze mogły łatwo paraliżować poczynania takich związków bądź oczerniać je w oczach społeczeństwa.

Zainicjowanie ruchu Solidarności w Polsce nie miało zatem dla Europy Środkowo-Wschodniej bezpośrednich następstw w postaci powołania do życia zespołowej reprezentacji inicjatyw demokratycznej opozycji czy obalenia reżimu komunistycznego. Rolę tę osiągnęła Solidarność pośrednio. To ona obudziła w społecznościach środkowoeuropejskich pragnienie wolności oraz dążność do formowania grup i ugrupowań antykomunistycznych w końcu dekady lat 80., jak Węgierskie Forum Demokratyczne, Forum Obywatelskie w Czechosłowacji, Niezależne Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka w Bułgarii. Z kolei inicjatywy te odegrały znaczącą rolę w okresie „Jesieni Ludów” 1989 r. oraz procesie transformacji systemowej, który był następstwem tych wydarzeń. To z tych ugrupowań rekrutowali się politycy opozycyjni, o których było głośno w dekadzie lat 90. XX w., jak Vaclav Havel w Czechach, Żelju Żelew w Bułgarii, József Antall na Węgrzech, czy Lech Wałęsa w Polsce. Dzięki takim jednostkom świat dowiedział się o transformacji systemów środkowoeuropejskich.

Dr hab. Jacek Knopek - politolog; profesor nadzw. w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy oraz profesor w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Pile.

52