59 (238)

Plomby tekstylne i kontrola jakości tkanin

Maria Karolina Kocińska

Technika produkcji

Plomby ołowiane produkowano poprzez odlewanie. Świadczą o tym widoczne na plombach szwy odlewnicze, lekko wypukłe w miejscu złączenia formy. Najlepiej są one widoczne na plombach surowych, które nie zostały użyte.

O technice stosowanej do produkcji plomb świadczy również kamienna forma odlewnicza znaleziona w Londynie [Egan 1995, 5]. Forma, z wykonanym w negatywie wzorem czterech plomb, jest typem formy trwałej, prawdopodobnie dwuczęściowej. Brakująca część mogła być płaską płytką, mocowaną podczas odlewania przy użyciu dwóch bolców wpuszczanych w widoczne otwory. Rozgrzany, płynny metal wlewano po złożeniu formy do jej wnętrza przez specjalny otwór, z którego ołów kanalikami docierał do wykonanego rytu. Po zastygnięciu metalu formę rozkładano, odlew wyjmowano i w razie potrzeby poddawano dalszej obróbce wykończeniowej.

Wydaje się, że produkcja plomb wyglądała podobnie, jak i innych, drobnych przedmiotów ołowianych. Ołów przetwarzano w warsztatach metalurgicznych, do których surowiec dostarczany był w postaci bryłek, bochnów lub kloców. Był on topiony w tyglach, a odlewano z niego placki służące do dalszego przetwarzania. Oprócz form kamiennych, używano także form ze specjalnej formierskiej masy ceramicznej, a także z gipsu, łupku i drewna [Molenda, Balce-rzak 1987,25-29].

Obróbką ołowiu i wykonywaniem z niego różnych przedmiotów zajmowali się głównie odlewnicy i blacharze, jednak źródła notują również rzemieślników zwanych plumbarius, co może świadczyć nie tylko o ich ścisłym związku z obróbką ołowiu, ale też i z wyrobem plomb [Molenda, Balcerzak 1987, 37]. Nie znamy skali produkcji tych przedmiotów, ani ośrodków miejskich, w których je produkowano. Można jednak przypuszczać, iż plomby wykonywane były masowo w postaci surowej i przeznaczone były na sprzedaż. Świadczyć o tym może informacja zawarta w księgach portowych Gdańska, w których zanotowano w 1777 r. 3000 sztuk plomb, zaś w 1780 r. aż 16000 [Biernat 1962, 215].

Konstrukcja plomb

W analizowanym materiale, pochodzącym z Gdańska, wyróżniono kilka typów plomb, jednak nie wszystkie one zostały uwzględnione w katalogu. Prezentowana typologia dotyczy wszystkich plomb pochodzących z badań prowadzonych na terenie Gdańska. Najczęściej występujące, nazwane przez nas standardowymi, składały się z dwóch okrągłych tarczek połączonych paskiem, tworzącym po zagięciu uszko. Jedna z tarczek (awers) zaopatrzona była w bolec, który w momencie zamykania plomby na tkaninie przebijał ją lub przechodził przez specjalnie przygotowaną dziurkę na jej brzegu. Druga tarczka (rewers) miała otwór na bolec. Występowały cztery rodzaje bolców: rozwidlone, nierozwidlone, płaskie i rozwidlone motylkowate (ryc. 3: 1-4). Prócz tego znane są plomby standardowe z dwoma bolcami (ryc. 3: 5-7) rozwidlonymi, nierozwidlonymi lub płaskimi.

Obok plomb standardowych w użyciu były też plomby podwójne - czterotarczkowe, mające po dwie pary tarczek na awersie i rewersie. Mniejsza tarczka z jednej pary miała bolec nierozwidlony lub płaski, zaś z drugiej 1 otwór (ryc. 3: 1,2).

Jeszcze innym typem były plomby w formie owalnej bryłki ołowiu, zaciskanej na sznurkach lub na drucikach, przechodzących przez jeden, dwa, trzy lub cztery otwory (ryc. 3: 3,4). Zły stan zachowania niektórych egzemplarzy uniemożliwiający jednoznaczne przypisanie do poszczególnych typów wymusił wprowadzenie pojęcia typ nieokreślony.

Ikonografia na plombach

Plomby na tkaninach zaciskano przy użyciu plom-bownicy w kształcie obcęgów (ryc. 3: 5) z odpowiednim nadrukiem na tłokach pieczętnych [Herbst 1933. 133]. Nie zaobserwowano konsekwencji w stawianiu tych samych odcisków wyłącznie na awersie bądź rewersie plomby. Wydaje się, że ważne było, aby pozostawić odcisk na założonej plombie, a nie to, w jaki sposób ją założono na brzeg tkanin - bolcem w dół. czy w górę.

Na plombach znalezionych w Gdańsku zaobserwowano kilkanaście typów wyobrażeń ikonograficznych

11