5

50

ladą przyjaciół (amicorum sententia)⁵⁴.

Ojciec mógł nie lylko włączyć do rodziny osobę obcą (exlraneus), ale też w celu ukarania wykluczyć z rodziny osobę niegodną (sacer). Jakkolwiek miał on nad dziećmi ius vitae ac nccis, lo jego decyzja o wykluczeniu podlegała kontroli i wymagała aprobaty populus. Aprobata ta, to - moim zdaniem - znana wyłącznic dzięki Gclliusowi sacrorum delestatio^. Dzięki niej osoba niegodna była skutecznie odsuwana nie tylko od sacra rodziny, ale i prawa nabycia majątku po śmierci swojego pater familias. Sacrorum delestatio nic była, jak uwa za wielu, czynnością przygotowującą czy poprzedzającą adrogatio czy testamentom calatis comitiis; był to akt samodzielny, archetyp wydziedziczenia {cxhcrcdaliof⁽\

Władza ojcowska była węzłem tak silnie łączącym członków familia, że po śmierci pater familias, osoby będące pod władzą zmarłego wstępowały w jego miejsce przejmując majątek I obowiązek sprawowania kultu⁵'. Pierwotnie osoby te tworzyły wspólnotę zwaną consortium

neto non cito, znaną głównie z przekazu Gclliusa . Gellius nic przedstawiał bliżej rzymskie-

59

go consortium tylko przyrównał do niego societas pitagorcjczyków . Przedstawienie obu tych wspólnot jest dalekie od precyzji i nastręcza liczne problemy interpretacyjne, a mianowicie, czy nnticum consortium było inseperabile czy inseperabilis societas była jak antyczne i onwrtiwn. Nic ulega jednak wątpliwości, ż.c wspólnota ta powstawała na skutek śmierci pater familias a sui lieredes trwali w niej dobrowolnie, jako współdziedzice (colieredes), do czasu przeprowadzenia podziału patrimonium między siebie. Przyczyny pozostawania w consor-Ilam ereto non cito mogły być różne, najczęściej brak doświadczenia życiowego, czy dość powszechny zwyczaj prowadzenia wspólnego gospodarstwa. Jeśli natomiast colieredes nic chcieli pozostawać w consortium, każdy z nich mógł doprowadzić do jego podziału ’ .

Pater familias mógł jednak, na wypadek śmierci, rozporządzić losami familia. Dzięki informacjom zaczerpniętym m. irr. z dzieła Gclliusa wiadomo, ż.c Rzymianie znali trzy formy testamentu⁶¹: testamentom calatis comitiis sporządza rty z udziałem populus na comitia calata (więc nie będące we współczesnym rozumieniu jednostronnym aktem ostatniej woli); testamentom Iii procincltt, będące jednostronnym oświadczeniem woli teslalora wobec najbliżej ilojąi yr h w szyku bojowym świadków i testamentom per aes et librami.

lukkolwlck możność sporządzania testamentu wiąże się z kompetencjami pater familias, lo liitguirniy pitte sluixz.ych autorów cytowanych przez Gclliusa (Ajitias, Labco, Masurius '.iibl mis) lub ii nitlją o sporządzaniu - już od czasów legendarnego króla Romulusa - testamentów przez kobiety. (hlpowlcdnią lormą testamentu dostępnego dla kobiet mógł być wtedy, jak można wnioskować, lylko testament calatis comitiis sporządzany inpopali conitone .

Na podstawie tego co przedstawiono nic ulega wątpliwości, że pater familias zajmował szczególną pozycję w sliukturze rodziny rzymskiej. Jednak na jego decyzje dotyczące zmian o charakterze politycznym, mogące zachwiać równowagę społeczną, potrzebna była a pro Nita populus. YV ten sposób kontrolowano poczynania pater familias, o ile miało dojść do zgaśnięcia jednej rodziny w wyniku adrogalio jej pater familias oraz wykluczenia z rodziny jej członka na skutek sacrorum delestatio, czy też ustanowienia dziedzica w testamencie .

Na zakończenie chciałem zaznaczyć, że przedstawione kwestie, dotyczące archaicznej rodziny, są ogólnie znane. Często jednak nie zdajemy sobie sprawy z lego, że tę znajomość zawdzięczamy, nieraz wyłącznic, informacjom zaczerpniętym z Nocles Atiicae Aulusa Gclliusa.

PRZYPISY

13yć może Gcllius urodził się w Rzymie, gdzie przywdział toga yirilis (Ocli. 18.4,1). Z Rzymu udał się na studia do Alen, gdzie przebywał przynajmniej przez cały rok (o podróży w locie mówi Gelł. 2, 21, 1-2, o swojej pracy jcsicnią - Gelł. 1. 2. 2 i zimą - Gelł. praef. 4 i 10). Przed wyjazdem do Grecji słuchał nauk gramatyka Sulpiciusa Apollinarisa (Gelł. 7. 6. 12: 18. 4. 1). retora Antoniusa lulianusa (Gelł. 9. 1, 2: 9. 15; 15, 1, 1; 18. 5, 1; 19. 9. 2) i być możeTitiusa Castriciusa(Gelł. 11.13,1; 13,22, l)oraz kilku innych mistrzów. Całeżycie był pod wpływem M. Corneliusa Frontona (Gelł. 2. 26, 1; 13, 29, 2; 19. 8, 1) i przyjaciela - filozofa Favorinusa (Gelł. 16, 3, 1). W Grecji spotkał się niemal z całą elitą intelektualną ówczesnego świata, z której wymienić należy filozofa Calvisiusa Taurusa (Gcll. 12. 5, 1), retora Ilcrodcsa Atlicusa (Gelł. 1, 2, 1). cynika Feregrinusa Proteusa (Ocli. 12, 11, 1). Por. M. S. Ruxcr: Z ateńskich wspomnień uniwersyteckich Aulusa Gelliusa. Poznań 1934, s. 1 i n.: F. Casavola: Gcllio, Favorino, Sesto Cecilio, Giuristi Adrianci. Napoli 1980, s.77 i n.; L. Hol ford - Slrevensr Aulus Gcllius. London 1988, s. 9 i n.

^ Nazwa tego kierunku pochodzi od M. Corneliusa Frontona. Por. M. Schanz. C. łlosius, G. Kruger: Gcschichle der rómischcn Uteratur bis zurn Gcsctzgcbungswcrk des Kaisers Justinian. III 3. (Nachdruck). Miinchen 1959, s. 88 i n.

Por. Gcll. praef. 13. O sposobie korzystania przez Gclliusa ze źródeł por. II. E. Dirksen: Die AuszUge aus den Schriften der rómischcn Rcchtsgclchrlcn. in den Noctcs Atticae des A. Gellius, IIintcrlasscne Schriftcn, I (Nachruck). Leipzig 1973. s. 30 i n.

Por. Gcll. praef. 4. Pracę swą kontynuował w Rzymie. Miała ona być lekturą dla potomstwa (Gell. praef. 23); była pisana w takiej kolejności, w jakiej zapoznawał się z literaturą Gcll.9,4) lub ją sobie przypominał (Gcll. praef. 11).

Źródła, na które powołuje się Gcllius. lo fragmenty piśmiennictwa 275 autorów greckich i rzymskich, a wśród nich kilkudziesięciu autorów rzymskich z końca republiki i z pryncypału zajmujących się prawem. Niektórzy z nich wymienieni są tylko z itnicryjpa. inni wraz z tytułem dzieła. Z kilkunastu dzieł cytowane są większe czy mniejsze fragmenty, a lylko z kilku zostały sporządzone obszerne wyciągi. O możliwości korzystania przez Gclliusa ze starszych zbiorów por. 13. I3ravo, E. Wipszycka: Vadcmccum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. L I. Warszawa 1979, s. 21

Gellius, choć nie był prawnikiem, pełnił funkcję sędziego prywatnego (Gell. 14. 2, 1). Interesował się nie tylko rozstrzyganiem bieżących spraw, ale też prawem obowiązującym w przeszłości. Por. L. Holford - Strcvens: dz. cyt., s. 218 i n.

Por. C. I losius: s.v. Gcllius, nr 2, Paulys Rcalencyclopadie der classischcn Altertumswissenschaft, VIII. Stuttgart 1910, szp. 994; M. Schanz, C. łlosius, G. Kruger: dz. cyt., III, s. 176 i n.; D. Nórr: Der Jurist im Kreis der Inlcllcktucllcn: Mitspielcr oder Aussenseiler7 (Gcllius, Nocles Atticae 16,10), Fcstschrift fur M. Kascr. Munchcn 1976, s. 59 i n.

g

Por. M. Kaser: Der Inhalt der patria potestas. “Zeitschrift der Savigny - Stiftung fur Rechsgcschichte". Romanislische Ablcilung (cyl.ZSSJ 58, 1938, s. 62 i n.; C. W. Westrup: Introduction lo Early Roman Law. Comparative Sociological Studies. The Patriarchal Joint Family, I 1, The House Community. Copenhagen -