5 (1418)

PIKHWHI ZWIERZCHNICY WYCHOWANIA PUBLICZNEGO W POLSCE

W skład Komisji Edukacji Narodowej z inicjatywy króla Jako jej nominalnego zwierzchnika weszło ośmiu członków: dwóch dostojników duchownych, a mianowicie; biskup wileński. Ignacy Massalski, który został pierwszym Jej prezesem i biskup płocki, Michał Poniatowski oraz sześciu świeckich, wśród nich dwti senatorów: Joachim Chreirtnwicż. podkanclerzy litewski i książę August Sułkowski, wojewoda gnieźnieński; nadto ze stanu rycerskiego Ignacy Potocki, .sekretarz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Adam Kazimierz Czartoryską generał ziem podolskich, Andrzej Zamoyski były kanclerz koronny oraz Antoni Ponińskj, starosta kopanicki. Sejm powołał komisarzy do funkcji edukacyjnej na okres do 1780 r. z możnością przedłużenia ich mandatów na dalsze sześciolecia.

Pierwsi zwierzchnicy wychowania publicznego, powołani przez króla z różnych ugrupowań politycznych, reprezentowali wielkie nazwiska rodowe i wysokie stanowiska w hierarchii państwowej.ćo łącznie z pozycją majątkową nadawało wagę. Ich poczynaniom. Zorientowani na ogół w najnowszych kierunkach' filozoficzno--społecznych, a zarazem znający potrzeby kraju odznaczali się typową dla wieku oświecenia ambicją reformy. Nie wolni od błędów „zepsutego wieku” i przywar feudalnego myślenia dokonają jako zespół, dzięki ofiarności najwybitniejszych, doniosłego przełomu w ogólnej kulturze kraju.

Obaj dostojnicy kościoła, ti. Ignacy Józef Massalski i Michał Jerzy Poniatowski reprezentowali wyższy kler epoki oświecenia, pełen zalet i nies.tety, wad. Biskup Massalski (1729—1794), doktor filozofii i teologii, świetny bywalec dworów 1 ognisk kultury za granicą, entuzjasta idei fizjokratyzmu, był jej gorącym propagatorem w Polsce. W chwili obrad sejmowych nad projektem powołania Komisji Edukacyjnej wpłynął zdecydowanie na jej powstanie. Niestety, Jego niezwykła gorliwość o los oświaty, o założenie seminarium dla nauczycieli szkół parafialnych w Wilnie, mecenat wobec uzdolnionej a niezamożnej młodzieży oraz wysokie walory umysłowe nie szły w parze z jego żądzą władzy, postawą moralno-patriotyczną; nieliczenie się z groszem edukacyjnym wywołało starcie z Komisją i usunięcie go z prezesury. Gniew ludu w czasie insurekcji kościuszkowskiej ukarał go bezlitośnie za przystąpienie do Targowicy.

Inne walory wnosił do prac Komisji Michał Ponia-towski (1736—-1794), drugi z kolei jej prezes, a od roku HM prymas Polski. Młodszy brat króla, również przyjaciel fizjokratów i zwolennik zniesienia poddaństwa chłopów, był oddany sprawie edukacji oraz uprzemysłowienia kraju. Wszakże jego wyniosłość i duma rodową. ambicja władzy oraz upór charakteru — wtontpm współczesnych — przeszkadzały niejednokrotnie w działalności Komisji. W latach Sejmu Czteroletniego prezes Poniatowski stanął po stronie targowiczan, co stało się przyczyną jego przedwczesnej śmierci w czasie wrzenia rewolucyjnego.

Do najpopularniejszych postaci Komisji Edukacyjnej należy jej senior, Andrzej Zamoyski (1716—1792), były wielki kanclerz koronny, który w związku z wywiezieniem senatorów w głąb Rosji w 1767 r. złożył pieczęć na znak protestu przeciwko samowoli obcych rządów w Polsce. Był on twórcą nowego kodeksu praw, który niestety został odrzucony na sejmie w 1780 r. przez zacofaną szlachtę, lękającą się o swoje przywileje stanowe. Jako gorący zwolennik oświaty ludu i poprawy jego doli dał wyraz swym przekonaniom w szeregu rozpraw społeczno-politycznych (np. O poddanych pol-

19