56 57 (21)

(Theog. 133, 358 n., 383 n., 775 n., 886 n.). Należy dodać, że wedhig orfików synem Zeusa był Zagreus, który miał po nim panować nad światem¹⁷.

Posiadamy dostateczną ilość fragmentów (O. Kem, Orphicorum fragmentu, Berolini 1922), żeby wyróżnić kilka teogonii orfickich, ale zachowane fragmenty nie wystarczają, żeby ustalić treść każdej z nich i dokładnie określić ich wzajemny stosunek do siebie. W tych warunkach będzie może najlepiej — z jednej strony pominąć rozbieżne szczegóły i przedstawić w najogólniejszych zarysach wspólną osnowę teogonii orfickich, a z drugiej oprzeć się zasadniczo na fragmentach poświadczonych bezpośrednio lub pośrednio przez pisarzy greckich V i IV w. p.n.e. Uzyskany obraz nie odtworzy żadnej teogonii orfickiej, niemniej jednak pozwoli nam się zorientować w wytycznych wierzeniach orfickich i ich znaczeniu dla późniejszej filozofii greckiej. Wspólna orientacyjna osnowa teogonii czy też kosmogonii, antropogonii i eschatologii orfickiej przedstawia się, jak następuje:

Z otchłani jakiejś, czy ją nazwiemy Nocą, Chaosem, Chronosem, czy jeszcze inaczej, wyłoniło się ..jajo świata . a kiedy się rozdwoiło, jego częśc górna utworzyła strop Nieba, dolna — zagłębie Ziemi, w środku zaś „ukazało się” światotwórcze bóstwo: Fanes. Protogonos, Erikepajos lub Eros, by wymienić jego główne imiona. Po świecie Fanesa nastał świat Uranosa, po nim świat Kronosa. a po nim świat Zeusa. Zeus ukarał Kronosa (podobnie jak Uranosa ukarał Kronos) i potem zapytał się Nocy, co ma uczynić, ażeby „wszystkie rzeczy były jednem i równocześnie każda z nich była odrębna” (Orph.frg. 165 ...pos de moi hen te tapant ’ estai kai choris hekaston?; por Mus. frg. A 4, p.n.), usłyszawszy zaś, że musi wszystko otoczyć eterem (aither) i w środku umieścić niebo, ziemię, morze oraz ciała niebieskie, połknął Fanesa (świat fenomenalny) i zrodził z Persefoną, królową podziemia, Zagreusa, ogłosił go królem bogów i zapowiedział, że mu odda berło świata.

Stało się jednak inaczej. Młodocianego Zagreusa rozszarpało i pożarło siedmiu tytanów. Tylko serce uratowała Atena i z niego odrodził się Zagreus jako Dionizos, syn Zeusa i Semele. Zeus spalił tytanów piorunem. Z ich prochów powstało plemię ludzkie, w którym się zmaga dziedzictwo Zagreusa z dziedzictwem zbrodniczych tytanów, dobro ze złem, dusza z ciałem.

Nieśmiertelna dusza ludzka może albo zwyciężyć, albo ulec złowrogim namiętnościom śmiertelnego ciała. Jeżeli im ulegnie, to doznaje po śmierci człowieka kary, jeżeli zaś zwycięży, to zażywa boskiego szczęścia. Kara mogła

O .najwyższym ze wszystkich bogów Zagreusie” czytamy w trzecim fragmencie epopei Alkmajonis (ok. 600 r. p.n.e.), a także we fragmentach Ajschylosa Sisyph. (frg. 228) i szczególnie Eurypidesa Cret. (frg. 472). Onomakritos, chresmolog na dworze Pizystratydów w Atenach, miał zorganizować obrzędy (orgia) na cześć rozszarpanego i pożartego przez tytanów Zagreusa-Dionizosa (Orph. frg. T. 182—195). Mit o Zagreusie i tytanach robi ze względu na brutalną symbolikę (kanibalizm) wrażenie mitu bardzo starego. Zdaje się, że Hezjod wiedział o „potężniejszym od ojca” synu Zeusa, czyli o Zagreusie, pod którego panowaniem świat miał doznać poprawy (za tym przypuszczeniem przemawia skarga poety, że musi żyć z ludźmi „piątymi”, że albo nie umarł wcześniej, albo nie narodził się później; p.w.), ale wolał pozbawić Zeusa syna, niż pomniejszyć jego majestat najwyższego boga i jedynego władcy świata.

być albo wieczna, albo czasowa. W pierwszym przypadku dusza skazana na ciągłe męki pozostawała pod ziemią, w drugim wracała na ziemię i wstępowała w ciała ludzkie, zwierzęce, a także roślinne zgodnie z prawem tzw. koła żywotów czy też narodzin (kyklos geneseos). Wydobyć z niego mogła się tylko po życiu w ciele ludzkim, skoro sobie w nim zasłużyła bądź na wieczną mękę, bądź również na wieczną nagrodę pośmiertną, a mianowicie na pobyt w siedzi-bie błogosławionych i apoteozę. Orficy określali stosunek duszy ludzkiej do ciała wyrazami _tlsoma (ciało) — sema (grób, mian. duszy)”, przy czym pierwszy wyraz kojarzono jeszcze z wyrazami .jodzo — ratuję, ocalam” i „desmoterion — więzienie”, bo dusza przebywa w ciele niby w zbawiennym więzieniu (pokutuje w nim za swoje winy), a także z wyrazem „semaino — oznaczam, pokazuję”, bo dusza posługuje się ciałem jako narzędziem i w nim się ujawnia (Orph.frg. 8, 164 n., 210; p.w.).

W grobach południowej Italii (IV—III w. p.n.e.), na Krecie (II w. p.n.e.) i w Rzymie 01 ^w- n.e.) znaleziono kilka złotych tabliczek z pouczeniami dla zmarłych, jak mają postępować w podziemnej krainie, ażeby sobie zapewnić zbawienie i byt szczęśliwy. Pouczenia te noszą znamię orfickie. Więc dusza musi pilnie baczyć, aby nie popełnić pomyłki i zamiast do „zdroju pamięci” nie zbłądzić do zdroju innego (zapewne — do „zdroju zapomnienia”), i skoro dojdzie do właściwego zdroju, musi wygłosić hasło, zaczynające się od słów:

,Jestem potomkiem Ziemi i gwiaździstego Nieba, atoli ród mój niebiański (prawdopodobnie aluzja do pochodzenia duszy ludzkiej od Zagreusa-Dionizo-sa; p.w.), wiecie zaś to i sami...”, gdyż inaczej strażnicy zdroju nie pozwolą jej ugasić pragnienia. Dusza zmarłego wygłasza następnie wobec Persefony oraz innych władców podziemnych drugie hasło, w którym oświadcza, że jest jednego z nimi rodu i że się wydobyła z bolesnego koła żywotów, po czym słyszy błogie słowa: „...Będziesz bogiem miast śmiertelnika” lub: „...Stałeś się bogiem z człowieka” i rozpoczyna byt w pełni wiecznego szczęścia (Orph.frg 32). Jest rzeczą ważną, że zbawienia i apoteozy nie zapewnia życie wolne od występków, lecz trzeba jeszcze znać hasła orfickie i że bodaj one mają rozstrzygające znaczenie. Złote tabliczki świadczą, że orfizm zasklepił się w rytualnych zabobonach już w IV w. p.n.e.

Platon potępia współczesne sobie zabobony i praktyki orfickie: Do bogatych obywateli przychodzą różni guślarze i wróżbici i twierdzą, że posiadają moc, użyczoną im przez bogów, tak iż za pomocą ofiar, zaklęć i innych zabiegów mogą uwalniać od winy i kary nie tylko ludzi żywych, ale także zmarłych, na przykład dawno zmarłych przodków bogatego obywatela, sprowadzać nieszczęścia na jego wrogów i w ogóle robić, co się im żywnie podoba. Swoje bezcenne usługi ofiarują za drobną opłatą i żeby wzbudzić zaufanie, przytaczają wiersze Homera i Hezjoda, przede wszystkim zaś chlubią się posiadaniem licznych ksiąg Muzajosa i Orfeusza. Na podstawie tych ksiąg „oczyszczają” nie tylko pojedynczych zbrodniarzy, ale także całe miasta i nazywają owe oczyszczenia oraz towarzyszące im obrzędy misteriami (teletai). Ich misteria nie wymagają w przeciwieństwie do „cnoty” wysiłków, poświęceń czy wyrzeczeń, są łatwe i przyjemne, doskonale się godzą z namiętnościami człowieka i — co najważniejsze — zapewniają mu szczęście, jeśli nie

57