60,61

b. Kierunkowość estetyczno-wychowawczego oddziaływania utworu

Konkretny utwór literacki działa na świadomość odbiorców zawsze w określonym kierunku. O ile funkcjonowanie estetyczno-poznawcze dzieła odbywa się poprzez fikcyjny świat przedstawiony, o tyle funkcjonowanie estetyczno-wychowawcze dokonuje się przez określoną kierunkowość oddziaływania. Znaczy to, że każde dzieło literackie jest nastawione na wywołanie w świadomości odbiorcy pewnego przeżycia estetycznego o zamierzonym przez pisarza charakterze, a także na utrwalenie w nim ściśle określonych poglądów, wierzeń i mniemań, zgodnych z wymową ideową dzieła, nie zawsze zresztą identyczną ze świadomą intencją twrócy.

Owa kierunkowość estetyczno-wychowawczego oddziaływania utworu każdorazowo zależy od szeregu momentów, z których najważniejsze spróbujemy pokrótce omówić.

1) Kierunkowość oddziaływania konkretnego utworu literackiego jest określana przez cały zespół czynników, składających się na psychiczną indywidualność jednostki twórczej, jaką jest pisarz. W związku z tym mówi się często, że utwór literacki posiada wyraźne piętno osobowe. I tak np. są pisarze, u których wrażliwość zmysłowa dominuje nad postawą intelektualną, są i inni, u których intelektualizm zdecydowanie przeważa. Niektórych pisarzy cechuje przewaga agresywnego emocjonalizmu nad refleksyjnością, u innych przeciwnie — postawa refleksyjna góruje nad emocjonalizmem. Pierwszych określa się często jako „dionizyjskich”, drugich jako „apollińskich”. Są twórcy, dla których charakterystyczna jest impulsywna uczuciowość, są inni, których postawę cechuje „wstydliwość uczuć”. Jedni pisarze są jak gdyby nieustannie otwarci na świat otaczający, inni znów zatopieni w sobie i we własnych przeżyciach wewnętrznych. Różne są także typy wrażliwości estetycznej, wyobraźni, spostrzegawczości, wyczulenia na określone zjawiska przy braku wyczulenia na inne itd.

Nie chodzi nam tu o wyczerpanie wszystkich możliwości, chcemy jedynie przykładowo pewne z nich wymienić, aby czytelnik zdał sobie sprawę, że sfera psychologii pisarzy odgrywa dużą rolę w procesie tworzenia i w konsekwencji znajduje swoje odbicie w dziełach. Jest rzeczą jasną, że konkretny utwór oddziałuje na świadomość czytelników w takim kierunku, aby narzucić im swoisty dla pisarza sposób przeżywania, reagowania na życie, spostrzegania zjawisk i ich uczuciowej oceny.

2) Kierunkowość wychowawczego oddziaływania dzieła literackiego jest wyznaczana przez stanowisko społeczne pisarza, przez jego społeczną rolę, którą pragnie odegrać lub którą faktycznie odgrywa. Mówiliśmy wyżej, że dzieło literackie niejednokrotnie przejmuje funkcje innych tworów kultury. Pisarz najczęściej usiłuje oddziaływać nie tylko jako twórca przedmiotu estetycznego skierowanego na wywołanie określonych przeżyć estetycznych odbiorców, ale również jako działacz innego rodzaju, np. ideolog, polityk, filozof, przywódca społeczny. Zależnie od tego, jaką rolę odgrywa lub tylko chce odegrać, przekazuje pewne treści i wzory pewnych postaw, dążąc do utrwalenia ich w świadomości czytelników. Na przykład polska literatura romantyczna, rozwijająca się w warunkach utraty niepodległości, przejmowała obowiązki nie istniejących wówczas instytucji społecznych. Wielcy poeci romantyczni odgrywali rolę przywódców duchowych narodu, wychowawców, polityków, nauczycieli moralności obywatelskiej itd. Określa się ich często mianem „wieszczów”. Jest to świadectwem przyznania przez społeczeństwo wysokiej rangi ich działaniom i wpływowi na życie społeczno-narodowe. Dzieła naszych romantyków są szczególnie charakterystycznymi przykładami utworów, które ściśle łączyły oddziaływanie estetyczne z oddziaływaniami innego rodzaju. Oczywiście nie w każdej epoce i nie w każdych warunkach społeczne znaczenie pisarza jest tak doniosłe, jednakże niemal zawsze jego socjalna pozycja w taki czy inny sposób znajduje utrwalenie w utworze i za jego pośrednictwem odbija się na życiu zbiorowości.

Pisarz jest osobą zaangażowaną — pośrednio czy bezpośrednio — w określonych procesach społecznych, takich jak konflikty klasowe, ścieranie się różnorodnych grup społecznych i orientacji politycznych. Nie zawsze wyraża jednoznacznie swoje stanowisko wobec tych procesów, co jednak nie przeszkadza temu, że treści zawarte w jego dziełach są przez pewne grupy społeczne uważane za „swoje”, a przez inne za „obce” czy „wrogie”. Często niezależnie od własnych intencji czy sympatii, a nawet wbrew nim, twórca za sprawą swych dziel staje się sprzymierzeńcem określonych sił społecznych i przeciwnikiem innych. Twórczość jego staje się w ten sposób jednym z czynników kształtujących rzeczywistość społeczną.

3) Na kierunkowość oddziaływania wychowawczego konkretnego utworu wpływa w sposób niewątpliw-y stanowisko światopoglądowe pisarza. Każde dzieło jest produktem postawy twórcy wobec proble-

61