74 75

Zakładając badania efektów działań edukacyjnych w zakresie twórczości należy także uwzględnić silne działanie takich zmiennych zakłócających, jak: atmosfera w czasie badania (szczególnie istotna w czasie badań grupowych), efekt nastawienia, efekt oczekiwań, znaczenie różnic w przekazie instrukcji, a także trywialność i nierealistyczny charakter zadań (dzieci często nie są zainteresowane danym problemem). Bardzo rzadkie jest także stosowanie w badaniach pomiaru początkowego. Istotnym czynnikiem jest także problem nabywania wprawy, uczenia się badanych w trakcie testowania, a przede wszystkim mała trafność i rzetelność procedur badawczych.

W związku z powyższymi dylematami i problemami J. Kujawski wyróżnia następujące cechy idealnego testu, badającego zdolności twórcze:

•    prostota i jasność konstrukcji, jasne reguły oceny;

•    wiarygodność, trafność, oparcie na teorii;

•    czułość na podstawowe czynniki niezbędne w trakcie twórczego myślenia i działania;

•    identyczność dla wszystkich grup wiekowych, z identyczną skalą oceniania;

•    otwartość (posiadanie nieskończonej ilości rozwiązań);

•    przyczynianie się do selekcji badanych oraz do prognozy¹.

Krytycy technik psychometrycznych postulują związanie ich w większym stopniu z sytuacjami dostosowanymi do motywacji i zainteresowań dziecka, opartymi na wykorzystaniu naturalnych zdarzeń².

W związku z wymienionymi problemami i ograniczeniami ewaluacja działań edukacyjnych związanych z rozwojem twórczości dostarcza danych bardzo niejasnych. Z tych też powodów autorzy programów rzadko podejmują próby badań na temat skuteczności opracowanych systemów, a czynnik ewaluacji jest jednym z najsłabszych punktów procesu planowania programów czy zajęć twórczych.

Zawarte w powyższych rozdziałach rozważania dowodzą, że twórczość jest aktem wolnego wyboru, często jednak wymaga planowego stworzenia sytuacji facylitujących ją, łagodzących podmiotowe lub środowiskowe inhibitory kreatywności. Nauczyciel powinien starannie zaplanować sytuacje wyzwalające proces twórczy, wzmacniać dziecko, nie powinien natomiast wymuszać na nim twórczości. Według T. Kotarbińskiego*’" dobry plan to laki, który jest: celowy (a więc nie przewiduje działań i aktywnośc i, które nie wiążą się ze sformułowanymi zadaniami), wykonalny (dostępne są śród ki do jego realizacji - w sytuacji planowania zajęć twórczych chodziłoby tu przede wszystkim o nastawienie nauczyciela oraz podstawowe środki dydaktyczne), zgodny wewnętrznie (harmonijny, spójny, bezkolizyjny - związany ze stopniowym wprowadzaniem dzieci w świat twórczości), operatywny (tak skonstruowany, aby był łatwo przekładalny na działania praktyczne), elastyczny (dopuszczający możliwość dokonania modyfikacji oraz sposobu i terminu ich realizacji), należycie ograniczony pod względem szczegółowości (nie krępujący swobody wykonawców, lecz także nie nazbyt ogólny), długodystansowy (planujący przyszłość w takim stopniu, w jakim planujący jest w stanie przewidzieć okoliczności działania), terminowy (określający terminy realizacji uwzględnionych w nim zadań i celu głównego - w przypadku działań twórczych termin ten jest określany w dużym przybliżeniu), kompletny (zupełny, uwzględniający wszystkie zadania, które trzeba wykonać), racjonalny (ugruntowany poznawczo), sprawny (umożliwiający maksymalną sprawność przewidywanego zestawu działań), komunikatywny (czytelny, zrozumiały). I choć tego rodzaju plan wydaje się częściowo sprzeczny z działaniem twórczym, którego immanentną cechą jest nieprzewidywalność, powinien być podstawą racjonalnego działania nauczyciela w tej dziedzinie edukacji.

Część II

Twórcze planowanie w oświacie - wybrane zagadnienia

W swojej książce G. Dryen i J. Vos^{3 4} prognozują 16 tendencji, które wpłyną na jakość światowej edukacji. Na podobne tendencje w oświacie polskiej zwracają uwagę Cz. Kupisiewicz i Cz. Banach⁵, wymieniając m.in.: zanikanie jednych zawodów i pojawienie się innych, wzrost zapotrzebowania na pracowników o coraz wyższych kwalifikacjach, eksplozję informacyjną (ze szczególnym wskazaniem na Internet), wzrost roli nauki, szybsze upowszechnianie wynalazków. Przewidywania ujawniają problem

75

1

). Kujawski, O teslach twórczego myślenia, (w:] Modele opieki nad dzieckiem zdolnym, red. M. Partyka, Warszawa 2000, s. 141-142.

2

^1,7 Np. H. Cardner postuluje ocenianie działań dzieci „w kontekście" sytuacji praktycznych, ujawniających szerokie spektrum możliwości dziecka. Zob. H. Cardner, Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, Poznań 2002.

3

T. Kotarbiński, Sprawność i błąd, Warszawa 1970, s. 157-162.

4

⁸⁹ C. Dryen i ]. Vos, Rewolucja w uczeniu, Poznań 2000, s. 35-85.

5

Za: D. Elsner, jak planować rozwój placówki oświatowej? Teoria i praktyka, Chorzów 2001, s. 36-37.