84

Henryk Kasza

Tabela 3 /. Wpływ zapór i ich zbiorników na środowisko powyżej I poniżej zapory (wg Berkampa i in 2000 - nieznacznie zmodyfikowane)

Usytuowanie	Kategoria oddziaływania	Rodzaj wpływu
powyżej zapory	oddziaływanie pierwszego rzędu	modyfikacja reżimu termicznego
		akumulacja materiału przynoszonego pracz rzekę
		zmiany jakości wody
		zmiany poziomy wód gruntowych w otoczeniu zbiornika
	oddziaływanie drugiego rzędu	w płvw na fitoplankton
		wpływ na makrofity
		wpływ na roślinność przybrzeżną
	oddziaływanie trzeciego rzędu	wpływ na bezkręgowce, ryby. ptaki i ssaki
poniżej zapory	oddziaływanie pierwszego rzędu	dzienne, sezonowe i roczne przepływy
		zmiany jakości wody
		redukcja ilości zawiesiny
		zmiany morfologii koryta rzecznego, doliny rzecznej i delty' rzeki
		zmiany poziomu wód gruntowych
		zmiany temperatury wody
		formowanie polery wy lodowej
	oddziaływanie drugiego rzędu	wpływ na fitoplankton
		wpływ na makrofity
		wpłvw na roślinność przybrzeżną
	oddziaływanie trzeciego rzędu	wpływ na bezkręgowce, ryby, ptaki i ssaki
		zmiany w estuariach i morzu

Ponieważ każdy ze zbiorników charakteryzuje się swoistą indywidualnością, nie ma jednolitego schematu oddziaływania zapory (zbiornika) na środowisko.

3.1. Powyżej zapory

Przegrodzenie rzeki zaporą powoduje z jednej strony wzrost głębokości rzeki, a z drugiej - zwiększenie szerokości koryta rzecznego. W wyniku tego następuje zmniejszenie prędkości przepływu w rzece oraz - rozważając w profilu poprzecznym w stosunku do biegu rzeki oraz - wskutek zalania lądowych terenów, powstanie nowego (dodatkowego) siedliska, zwanego rozlewiskiem. Tak więc w wyniku podpiętrzenia dochodzi do zamiany pewnych fragmentów środowisk lądowych na nowe środowiska wodne (Giziński, Falkowska 2003). Poza tym. wraz z przekształceniem swobodnie płynącej rzeki w zbiornik, zachodzi w nim proces stopniowej zamiany (od góry zbiornika w kierunku zapory) dominującego systemu aflochonicaiego na sysem zbliżony do jeziornego, gdzie przeważa autochtoniczna produkcja.

3.1.1. Modyfikacja reżimu termicznego

Temperatura jest ważnym czynnikiem wielu fizycznych, chemicznych i biologicznych procesów. Przede wszystkim jest jednym z czynników mających wpływ na intensywność produkcji pierwotnej. Wynikiem spiętrzenia rzeki jest zmiana reżimu termicznego retencjonowanej wody w stosunku do okresu przed powstaniem zbiornika zaporowego. Względnie duże masy zgromadzonej wody umożliwiają gromadzenie w nich ciepła, a tym samym stanowią pewnego rodzaju bufor przed nagłymi krótkookresowymi skokami temperatury, co jest charakterystyczne dla wielu naturalnych rzek. Oprócz tego. zbiorniki różnią się od rzek niejednorodnością temperatury. Termika retencjonowanej wody uzależniona jest od morfometrii powstałych na rzekach zbiorników, częstości wymiany w nich wody i specyfiki gospodarowania wodą (Bcrkamp i in. 2000, McCartney i in. 2001).

W profilu podłużnym niektórych zbiorników zaporowych czasem można wyróżnić istnienie odrębnych obszarów, różniących się warunkami termicznymi i mieszania wody. W dopływowej partii zbiornika dochodzi do wymieszania wód rzecznych i zbiornikowych, co sprawia. Ze warunki termiczne tam panujące niejednokrotnie wykazują cechy homotermii. zwłaszcza w płytszych miejscach. W środkowym obszarze zbiornika procesy mieszania wody i układ temperatury najbardziej przypominają warunki naturalne - jest możliwe wykształcenie się stratyfikacji termicznej (w naszych warunkach klimatycznych - letniej i zimowej) oraz wiosennego i jesiennego mieszania wody. Z kolei w strefie przy zaporowej odprowadzanie wody upustami modyfikuje układ termiczny i warunki cyrkulacji wody (Machowski i in. 2005).

W klimacie umiarkowanym, w zbiornikach zaporowych może (podobnie jak w jeziorach) ukształtować się letnia stratyfikacja termiczna z typowymi trzema warstwami termicznymi: górną ciepłą, zwaną epilimnionem, dolną zimną (hipolimnionem) oraz leżącą pomiędzy nimi warstwą o największym gradiencie skoku temperatury (metalimnionem). Warstwa wody w hipolimnionie może mieć temperaturę o 10 °C i więcej stopni Celsjusza niższą niż w cpilimnionie. Z kolei w metalimnionie gradient temperatury może wynosić do 2 ^#C na każdy metr głębokości (McCartney i in. 2001). Głębokość zbiorników jest jednym z czynników, decydującym o wykształceniu się letniego uwarstwienia termicznego z trzema opisanymi wcześniej warstwami termicznymi. W płytszych zbiornikach na ogół ono się nie tworzy, natomiast w głębokich, latem przy niskim łub średnim przepływie, ustala się stratyfikacja termiczna (rys. 3.1).

Rys. 3.1. Typowy rozkład temperatur w głębokim zbiorniku zaporowym (wg Dojlido 1987 - zmodyfikowane); strzałki oznaczają dopływ wody rzecznej