90

Hatayk Kasza

Szacuje się. Ze akumulacja materiału wnoszonego do zbiorników zaporowych w skali globu wyniosła obecnie około 1100 km³, co stanowi około 20% ich pojemności (Mahmood -za McCartney*em i in. 2001). Wskutek sedymentacji nanoszonego do wszystkich zbiorników świata materiału co roku ubywa około 0,5-1% ich pojemności (Mahmood za Zapory a rozwój 2000). Według Hartunga (za Madeyskim i in. 2008), średnia roczna strata pojemności wynosi dla zbiorników dużych 0,25%, dla zbiorników średnich 0.5%. a dla małych 3.0%. Tempo procesu wypełniania się misy zbiornikowej w wyniku odkładania się osadów dennych jest intensywniejsze w strefie zwrotnikowej, gdzie utrata pojemności w małych zbiornikach przebiega z szybkością 1-3% rocznie, a w większych - 0,2-5% rocznie (Kloze i in. 2005).

W zbiornikach zaporowych Polski tempo ubytku pojemności jest wolniejsze, niż w zbiornikach usytuowanych w klimacie panującym pomiędzy zwrotnikami. Nasze „średnie zbiorniki w skali globalnej" (o pojemności 0,1-1,0 km³) tracą przeciętnie w roku od 0,02% do 0,58% początkowej pojemności (tab. 3.2).

Tabela 3.2. Średnie roczne rozmiary ubytku pojemności niektórych zbiorników zaporowych w Polsce (darte z niwelacji czaszy zbiornika - wg Łajczaka 1995)

Zbiornik zaporowy	Okres eksploatacji	% ubytku
Rożnów	1941-1990	0,58
Porąbka	1938-1990	0,29
Tresna	1967-1990	0.24
Włocławek	1969-1990	0,38
Goczałkowice	1956-1990	0,04
Sulejów	1973-1990	0,02
Solina	1968-1990	0,02

Przeprowadzone pomiary tempa zamulania krajowych 26 zbiorników retencyjnych wykazały, że w całej historii swego życia utraciły one łącznie 200 min m³ (Kloze i in. 2005).

Okres praktycznej żywotności zbiorników (czas zamulenia, kiedy zbiornik jeszcze spełnia nadane mu funkcje, np. retencyjne, przeciwpowodziowe) oszacowany dla zbiorników w dorzeczu Wisły jest zróżnicowany w zakresie od 260 do około 11000 lat. W tych prognozach przewiduje się najmniejszy - wynoszący setki lat - czas praktycznej żywotności dla zbiorników położonych w środkowych i dolnych biegach dużych rzek karpackich. Według przewidywań, kres ich praktycznej żywotności upłynie po około 650-850 latach (podano wartości średnie z dwóch obliczeń dokonanych różnymi metodami)). Wśród tych zbiorników wyjątkiem jest zbiornik Rożnów, który podlega szybszemu procesowi „zasypywania". Ola niego przewiduje się o około połowę krótszy okres żywotności. Z kolei dla zbiorników zlokalizowanych w górnych, zalesionych odcinkach dolin karpackich czas praktycznej żywotności określono na 9000-11000 lat (Lajczak 1995). Podane wartości są danymi orientacyjnymi i jak zastrzega autor danych, należy je „zawęzić do rzędu wielkości”. Przykład zbiornika Czchów dowodzi, że tego typu prognozy stanowią materiał orientacyjny. W 1950 roku pojemność tego zbiornika wynosiła 12 min m³ i według rachub miał on ulec

całkowitemu zamuleniu po 35 latach eksploatacji. Na podstawie pomiarów wykonanych w 2003 roku. ubytek pojemności określono, licząc od 1950 roku, na około 4 min m³ (33.0%). W chwili obecnej w zbiorniku utworzył się stan równowagi dynamicznej i nadmiar odłożonego rumowiska wynoszony jest podczas wezbrań powodziowych lub przy opróżnianiu zbiornika (Kloze i in. 2005).

Wartości praktycznej Żywotności niektórych zbiorników zaporowych przedstawia tabela 3.3.

Tabela 3 3. Praktyczna żywotność niektórych głębokich zbiorników zaporowych obliczona na podstawie danych z bilansu transportu materiału klas tycznego (!) i z powtarzanej niwelacji czaszy (2) (wg Lajczaka 1995)

Rzeka		Praktyczna żywotność (łata)
		1	2
Wisłoka	Krempna	11000	10000
Ropa	Klimkówka	11000	10000
Jasiołka	Dukla	9600	9000
Dunajec	Kojsówka	9600	9000
San	Solina	8700	9000
Skawa	Świnna Poręba	2500	1300
San	Niewistka	900	800
Dunajec	Czorsztyn	810	710
Sola	Tresna	680	620
Raba	Dobczyce	680	620
| Dunajce	Róźnów	320	260

Przewidywane długowieczności innych (nie umieszczonych w tabeli 3.3) zbiorników zostały określone na: dla zbiornika (stopnia) Włocławek - od 400 do 600 lat, Zegrze - od 600 do 800 lat (Więckowski - za Głodkiem 1985), Turawa - około 4000 lat, Pilchowice - 2000 lat, Lubachów - 700 lat (Wiśniewski S. - za Głodkiem 1985). Okres praktycznej żywotności zbiornika Włocławek, w opinii Lajczaka (1995), wynosi 150 lat, z tym Ze podjęte w 1982 roku prace pogłębiarskie opóźniły czas krytycznego wypełnienia. Żywotność zbiornika Kozłowa Góra ocenia się na 1200 lat (Jaguś, Rzętała 2003). a zbiornika Goczałkowice na 3000 lat (Rzętała 2008). Zbiornik Wapienica zostanie zamulony w 80% „po upływie okresu znacznie dłuższego niż 1000 lat** (Madeyski i in. 2008).

Uzupełniając informacje o zbiorniku Rożnów należy dodać, że w ciągu 50 lat jego eksploatacji całkowitemu zamuleniu uległa górna część cofki, a długość zbiornika przy średnim spiętrzeniu skróciła się w tym czasie o 40% początkowej wielkości (Lajczak 1995). W okresie 1942-2003 nastąpiło zmniejszenie pojemności Zbiornika Rożnowskiego o 29,7% (rys. 3.5). W opinii Kloze i in. (2005), w zbiorniku tym, w czasie 61-letniego okresu eksploatacji, najszybciej malała pojemność ze wszystkich polskich dużych zbiorników retencyjnych. Średnie roczne zamulanie w okresie 61 lat wyniosło 1,115 min m . W innych naszych zbiornikach wielkość zamulania w skali roku przedstawia się następująco.