98 99 (11)

98

3. UtMga

wzgórza, decyduje o wybiórczym pobudzeniu różnych okolic kory, a tym samym o uwrażliwieniu ośrodków zawiadujących poszczególnymi zmysłami na odbiór specyficznych bodźców. Dzięki aktywności układi^ siatkowatego mamy w jednym momencie ułatwiony odbiór bodźce słuchowych, za chwilę zaś jesteśmy szczególnie uwrażliwieni na bodźc wzrokowe.

Jednakże, jak się dalej przekonamy, tego typu mechanizmy nie wyj* wielu fenomenów' psychologicznych, przede wszystkim zaś wdelu zjawisl które wiążą się z wpływem treści dotychczas odebranych informacji na pi cesy uwagi.

3.3. Psychologiczne koncepcje uwagi

Wszystkie teorie uwagi można sklasyfikować na podstawie kryterium uwzględniającego lokalizację uwagi w sekwencji procesów przetwarzania informacji (Underwood, 1931).

Jedna grupa teorii zakłada, że uwaga działa na poziomie procesów per-cepcyjnych i tam już następuje selekcja informacji. Informacja, na która nie zwracamy uwagi, jest po prostu nie spostrzegana. Dzięki temu nasz umysł mc musi podejmować znacznego wysiłku związanego z analizą wszystkich docierających do niego informacji — niektóre informacje są z góry skazano na wygaszenie, przy czym o tym, jakie informacje zostaną wygaszone, decydują z góry określone właściwości bodźców'. Muszą to być ich właściwości fizyczne. Gdyby wygaszane były informacje związane ze znaczeniem bodź-t ców, oznaczałoby to, że infonnacje nie są selekcjonowane ze w'/ględu na fizyczne właściwości bodźców. Właściwa selekcja następowałaby później, na podstawie analizy znaczenia tych informacji. Dopiero wtedy podejmowano by decyzję, czy daną informaqę odrzucić, czy też analizować dalej. Jednak przy takim rozwiązaniu traci się to, co stanowi podstawową funkcję uwagi — redukcję wysiłku poznawczego. Wszystkie fizyczne aspekty bodźców' byłyby tu analizowane bardzo dokładnie, a selekcja następowałaby w późniejszych fazach przetwarzania informacji. Inne możliwe rozwiązanie, przyjmujące, że najpierw analizuje się znaczenie informacji, a dopiero potem fizyczne aspekty' bodźców, które są jej nośnikiem — jest absurdalne; jest ono całkowicie sprzeczne z tyraa, co wiadomo na temat przetwarzania informacji.

Druga grupa teorii to teorie selekcji na poziomie reakcji. Teorie te przyjmuj*!/ żc proces filtrowania następuje później. Wszystkie d(x:ierające do nas informacje są spostrzegane, a dopiero gdy przygotowywana jest pewna reakcja, następuje podział informacji na niezbędne przy reagowaniu i pozostałe.

Odwołajmy się do pewnej metafory'. Możemy sobie wyobrazić uwagę jako coś w rodzaju lejka. Różnica między dwiema omówionymi wyżej koncepcjami polega na tym, że wskazują one na inne miejsce zwężenia tego lejka. W przypadku teorii selekcji na poziomie bodźca zwężenie występuje bardzo wysoko — przy przejściu od analizy fizycznych właściwości bodźców do analizy ich znaczenia. Natomiast w przypadku teorii selekcji na poziomie

reakcji zwężenie występuje nisko — pojawia się dopiero przy przejściu do tworzenia programu działania.

Aby lepiej zrozumieć różnicę między tymi dwoma podejściami, zanalizujemy następujący przykład. Żona wchodząc do pokoju pyta męża, czy me miałby ochoty na kawę. W odpowiedzi mąż mruczy „Mhmm", co prowokuje żonę do stwierdzenia: „Pytałam, czy chcesz kawę'⁷. Mąż odpowiada: „Czy nie widzisz, że piję kawę?" Mamy tu całą sekwencję zachowań związanych z uwagą łub jej brakiem.

Zgodnie z teorią selekcji na poziomie percepcji mąż nie analizuje pytania żony, ponieważ uwaga odfiltrowała to pytanie. Jednakże jest ono przez bardzo krótki czas przechowywane w pamięci, dzięki czemu po jego powtórzeniu mąż może je sobie przypomnieć i odpowiedzieć — zgodnie z prawdą — że filiżanka kawy stoi na stole. W tej koncepcji jedna rzecz jest zastanawiająca, a mianowicie to, ż-e pewne informacje są przechowywane w pamięci, mimo iż zostały odfiltrowane na poziomie percepcji. Inaczej mówiąc, jest tak, jak gdybyśmy byli zdolni zapamiętać coś, czego nie spostrzegaliśmy.

Natomiast wedle teorii selekcji na poziomie reakcji mąż spostrzega wszystko, co żona do niego mówi. To, co potrzebne przy formułowaniu odpowiedzi na natarczywe pytanie żony, jest wybierane dopiero wtedy, kiedy zostanie podjęta decyzja o zareagowaniu. Tu — w przeciwieństwie do koncepcji poprzedniej — pryyjmuje się, że w pamięci krótkotrwałej przechowywane są informacje, które zostały wcześniej spostrzeżone.

Obie koncepcje możemy przedstawić za pomocą schematów blokowych.

ntacmcc.a z nerzejdów z-nyżowych

rozpoznanie

stawa

—p	c'gantzac,a reakcji, np. żrceumtanle
	wypowfcaz

ko-mnłot. no k'óry cz-owiek zwraca uwagę

isekcjc no ooarawio właściwość, tyc/nyc*'

kcTwnkaty. no k-órych C2'Owiek nie <onc&'-truje uwagi, ooaiegojg oslcbieniu

informacja z

narzrjacw

zmysłowych

			organizacjo
	rczoazncnie słowa		reakcji, np. zrozum enie wypowiedzi
		komunKot. nc któyn człowiek

koncernu© „wagę. wybierany jest no podstawie ‘ważności*

Ryc. 3.1. Teoretyczne modele uwagi: A — selekcja na poziomic percepcji; B — selekcja na poziomie reakcji

B