CCF20091122005

dyfikacja środowiska jest jedyną drogą, która prowadzi do modernizacji człowieka.

Psychologowie nie zadowolili się tymi poglądami; starali się zbadać, jak środowisko modyfikuje zachowanie, jakie prawa rządzą uczeniem się nowych reakcji, jaki system bodźców wywołuje pożądane działanie. Pytanie o wpływ środowiska na aktywność jednostki jest trudne. Według B. F. Skinnera łatwiej jest wykryć, jak człowiek kształtuje warunki życia, niż jak warunki te kształtują człowieka. Jesteśmy bowiem przyzwyczajeni nie tyle do obserwacji aktywności ś r o d o w i s k a, co do badania aktywności ludzi. Zgodnie z tym mniejszy problem stanowi opisanie zachowania ucznia w szkole aniżeli wpływu szkoły na ucznia. Jednak dzięki rzetelnym metodom badawczym, dzięki użyciu skomplikowanej aparatury i dzięki inwencji twórczej psychologowie wykryli wiele praw naukowych, które wskazują, jak środowisko modeluje ludzkie reakcje. Jest to ich niezaprzeczalna zasługa.

2 Przyjmijmy, że wpuściliśmy szczura do klatki eksperymentalnej, w której znajduje się dźwignia; wykonując chaotyczne ruchy naciska on przypadkowo tę dźwignię, po czym otrzymuje pokarm. Szczur szybko uczy się tego typu reakcji. W bardziej skomplikowanej sytuacji wychowawczej dziecko z olbrzymim poświęceniem stara się opanować program szkolny; dzięki temu uzyskuje dobre stopnie i uznanie rodziców. Wreszcie uczony przez wiele lat rozwiązuje problem z dziedziny ciała stałego. Dokonanie odkrycia daje mu sławę i podnosi jego autorytet naukowy.

W każdym z wymienionych przykładów zachowanie prowadziło do określonych konsekwencji. Badanie ich jest kluczem do zrozumienia nowoczesnego behawioryzmu. Jak powiedział przed laty Skinner: „Nie ulega wątpliwości, że musimy wziąć pod uwagę nie tylko to, jak środowisko wpływa na organizm przed jego reakcją, ale również to, jak działa ono po tej reakcji. Zachowanie jest bowiem kształtowane i utrwalane przez własne skutki ¹.

To pozornie trywialne stwierdzenie jest kluczem do poznania aktywnej roli środowiska. Wynika z niego, że działanie ludzi i zwierząt nie jest „bezinteresowne”; tak więc szczur nigdy nie nauczyłby się naciskać dźwigni, gdyby reakcja ta nie dawała mu pokarmu. Zachowanie jest zawsze narzędziem czy instrumentem do osiągania pewnych konsekwencji i skutków. Mówiąc żargonem naukowym, jest ono z a c h o w a n i e nr instrumentalnym, czyli sprawczym. Ponieważ konsekwencje te, czyli określone bodźce materialne i moralne, są elementami otoczenia, zatem można powiedzieć, że środowisko steruje zachowaniem, ponieważ znajdują się w nim bodźce tego rodzaju. Jest to milowy krok w rozumieniu aktywnej roli środowiska.

Konsekwencje zachowania instrumentalnego, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem, nazywamy wzmocnieniem. Pojęcie wzmocnienia jest bez wątpienia terminem technicznym; mimo to muszę je wprowadzić, ponieważ odgrywa ono tak ważną rolę w portrecie behawioiystycznym, jak pojęcie energii i masy w fizyce czy pojęcie popytu i podaży w ekonomii.

Wzmocnienia są różnorodne. Szczególne znaczenie ma jednak wyróżnienie wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Do pierwszych z nich należą te konsekwencje zachowania, które są pożądane i korzystne; mogą nimi być: pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans na kierownicze stanowisko, podziw, a nawet miłość demonstrowana przez partnera; „czym jest bowiem miłość, jeśli nie pewnym rodzajem wzmocnienia pozytywnego”². Bardzo często wzmocnienia te nazywa się nagrodami; nie można jednak zapominać, że w psychologii pojęcie nagrody ma znacznie szerszy zakres niż w życirr potocznym.

Z kolei wzmocnienie negatywne to bodźce awersyjne, takie jak zagrożenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, porażka czy biurokratyzm. Są to po prostu szeroko rozumiane kary. Prawdopodobnie

31

1

Tamże

2

B. F. Skinner, Walclen Two, New York 1948, s. 300. Warto dodać, że behawioryści rozumieją miłość nie jako stan wewnętrzny czy jako uczucie, lecz jako system zewnętrznych reakcji, które wykonuje partner i które są obserwowalne. W tym ostatnim znaczeniu miłość można traktować jako wzmocnienie pozytywne.