CCF20091122008

osiągnięcia dużego kalibru. Przedstawię kilka najprostszych procedur wzmacniania.

Pierwszą z nich jest procedura stałych odstępów czasowych. Zgodnie z nią zachowanie człowieka jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu. Tak na przykład dziecko, które poprawnie rozwiązuje konkretne zadanie, co pięć minut otrzymuje cukierki czy wyrazy uznania. Dość często stosuje się to w instytucjach społecznych. Pracownik otrzymuje płacę co miesiąc. Korzysta regularnie z urlopu. Zgodnie z-pew-nym rozkładem dnia odżywia się itd. W omawianym przypadku siła i częstość wzmocnień pozytywnych nie tyle zależy od osiągnięć człowieka, ile od upływu czasu. Psychologowie wykryli, że ta procedura wywołuje liczne ujemne skutki. Skoro nie ma wyraźnej zależności między osiągnięciami w nauce czy pracy a wielkością wzmocnienia materialnego i moralnego, ludzie często działają na zwolnionych obrotach. Poza tym procedura stałych odstępów czasowych nierzadko powoduje, że pracują nierytmicz-nie; zwalniają tempo pracy po otrzymaniu wypłaty czy nagrody, a jednocześnie zwiększają je tuż przed okresem następnego wzmocnienia. Nieryt-miczność pracy jest jedną z głównych plag współczesnego przemysłu i administracji. Procedura ta nie zawsze pozwala skutecznie sterować ludzkim zachowaniem.

Drugą metodą wzmacniania jest procedura stałych proporcji. Zgodnie z nią człowiek otrzymuje bodźce materialne lub moralne po wykonaniu określonej pracy. W tym przypadku wzmocnienie następuje regularnie po każdej n-tej reakcji. Tak na przykład uczeń, który rozwiązał pewną liczbę zadań, robotnik, który wyprodukował zaplanowaną liczbę detali, czy inżynier, który skonstruował nowe urządzenie techniczne, otrzymują nagrody pieniężne i uznanie. We wszystkich tych przykładach rodzaj i siła wzmocnienia nie tyle zależy od upływu czasu, ile od rzeczywistych osiągnięć człowieka. Procedura ta z reguły pobudza aktywność i zwiększa tempo działania. Jej skuteczność w dużym stopniu zależy od tego, czy umiemy prawidłowo określić, po ilu reakcjach człowieka należy podać wzmocnienie. Jest rzeczą znamienną, iż ludzie nie lubią tej procedury i jeśli mogą, odrzucają ją.

Po trzecie, istnieje interesująca procedura zmiennych odstępów czasowych. Różni się ona wyraźnie od poprzednich. W procedurze tej wzmocnienia są nieregularne. Czas, jaki upływa między reakcją a nagrodą, zmienia się losowo. Przyjmijmy, że w trakcie eksperymentu psychologicznego osoba rozwiązuje jakieś zadanie logiczne lub uczy się nowego tekstu. Stosując procedurę zmiennych odstępów czasowych, badacz nagradza człowieka po 10, 20, 30, 40, 50 bądź 60 sekundach. Chociaż przeciętny czas wzmocnienia wynosi 35 sekund, to jednak zmienia się on losowo w przedziale od 10 do 60 sekund. Nie można więc przewidzieć, kiedy reakcja zostanie nagrodzona. W środowisku występuje więc niepewność. Procedura ta jest dość popularna w życiu społecznym. Pisarz nie może dokładnie przewidzieć czasu otrzymania honorarium. Z zasady ludzie zakochani wyznają miłość w zmiennych interwałach czasowych. Podobnie awansowanie na kierownicze stanowisko odbywa się nieregularnie. W takich przypadkach jednoznaczne przewidywanie, kiedy człowiek otrzyma bodźce pożądane, staje się niemożliwe. Wbrew potocznym wyobrażeniom procedura zmiennych odstępów czasowych jest bardziej skuteczna od procedury regularnego wzmacniania reakcji. Ta pierwsza wpływa na wyższe tempo działania i bardziej rytmiczną pracę. Być może dlatego miłość i przyjaźń między ludźmi mogą trwać dziesięciolecia. Twierdzenie, że w wielu okolicznościach zmienne rozkłady wzmocnień są tak efektywne, należy do największych odkryć behawiorystycznych uczonych.

Wreszcie czwartą metodą wzmacniania reakcji jest procedura zmiennych p r o p o r cj i. W tym przypadku zmienia się liczba reakcji, po której następuje wzmocnienie. W pewnej grze hazardowej przeciętnie co 10 los wygrywa, ale jej uczestnik może otrzymać nagrodę już po wyciągnięciu pierwszego losu lub dopiero po zakupieniu losu setnego. Jest to więc sytuacja ryzykowna, w jakiej znaleźli się bohaterowie powieści Dostojewskiego Gracz. W życiu społecznym procedura ta stosowana jest w niezliczonych wariantach. W działalności gospodarczej, w medycynie czy w polityce ludzkie wysiłki są wzmacniane nieregularnie. Tylko niektóre operacje serca kończą się powodzeniem; nie można jednak przewidzieć wyniku konkretnej operacji. Podobnie jedynie pewne zabiegi dyploma-

37