CCF20091122011

sukcesy w sterowaniu zachowaniem. Istnieją realne możliwości, aby nauczyć ludzi agresywnych i aspołecznych zachowań pożądanych. Można całkowicie zredukować reakcje lękowe. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby ukształtować u ludzi nawyki wydajnej i sumiennej pracy, aby zmusić ich do najwyższego wysiłku w działalności naukowej i kulturalnej. Behawio-ryści lansują pogląd, że jeśli umiemy manipulować nagrodą znajdującą się w środowisku, to umiemy prawie wszystko. Niestety niewielu opanowało te trudne umiejętności.

Idea sterowania pozytywnego spotyka się często z surową krytyką. Wprawdzie nikt nie zaprzecza, że umiejętne stosowanie nagród, takich jak bodźce materialne czy moralne, daje pożądane rezultaty, jednak wielu zwraca uwagę, że nie jest to jedyna metoda modyfikacji zachowania. Niezależnie od reakcji kontrolowanych przez wzmocnienia zewnętrzne człowiek często działa spontanicznie i samorzutnie. Jego czynności również są stymulowane i ukierunkowane przez pewne czynniki wewnętrzne, takie jak ciekawość poznawcza czy poziom aspiracji. Co więcej, istnieją dane wskazujące na to, że w miarę rozwoju intelektualnego i emocjonalnego jednostki, samowychowanie i samokontrola mogą odgrywać większą rolę niż sterowanie zewnętrzne. Zbytnie podkreślanie roli nagrody w życiu jednostki może hamować jej spontaniczną aktywność jej samodzielność i twórcze myślenie.

Rozdział III

Sterowanie negatywne. Mit kary

1 Drugą metodą inicjowania, utrwalania i modyfikacji zachowania sprawczego (instrumentalnego) jeststerowanie negatywne, zwane również sterowaniem punitywnym lub awersyjnym. Polega ono na stosowaniu wzmocnień ujemnych, takich jak deprywacja pokarmowa, kary pieniężne, przymus, represje, złe stopnie szkolne, odrzucenie przez grupę społeczną, przesunięcie na niższe stanowisko w hierarchii władzy czy też nienawiść demonstrowana przez otoczenie. Tego rodzaju bodźce nazywa się w psychologii karami. Kara jest niepożądanym, awersyjnym skutkiem działania, który został celowo wprowadzony przez ludzi po to, aby wyeliminować zachowania dewiacyjne i aspołeczne.

O ile nagrody są rzadkim środkiem sterowania, o tyle kary stanowią często główne narzędzie zmiany zachowania. W wielu instytucjach produkcyjnych i wychowawczych system karania jest szeroko rozwinięty. „W systemie dyscyplinarno-izolacyjnym, w którym na pierwszy plan wysuwa się kontrola zewnętrzna - pisali moi koledzy, Czesław Czapów i Stanisław Jedlewski — najłatwiejszym środkiem oddziaływania jest kara wymierzona przez wychowawcę; wśród wychowawców przeważa przekonanie, iż właśnie kara zewnętrzna stanowi najskuteczniejszy środek wychowawczy. W rezultacie aplikują oni kary, jedną, drugą, coraz szybciej, coraz niecierpliwiej, oczekując natychmiastowych zmian w zacho-

43