dokument1

,ii •(). wydano na emigracji wiele dziel odgrywają-d< inaskacji systemu totalitarnego — Roj 1984 Or-muysł Miłosza, Inny świat Herlinga-Grudzińskie-il.ili i.ikżc szeregi pracowników radia „Wolna Euro-n, do kształtowania umysłów nieskażonych nachal-

•    immizinu. Poboczny wątek stanowiły powieści, mi) życic emigrantów na obczyźnie. Obficie poja-i wspomnienia z dawnych kresów — Mój Lwów

•    i /(iiitcrze M. Wańkowicza, Dom M. Danielewiczo-•iini INowakow-

y ( /. Miłosza, Na

'• \ niicnza. Lite-    Pozostaje ci życzyć szczęścia, Tomasz. Twoje dalsze losy pozostaną

mogły, reszta nie należy do nich. Teraz uważaj na Bi mija. Znów

u ,u < >nym czasem zasypia obojętny na wszystjo, nic wiedząc, że dzięki tobie zostanie m li iści. Utwory te kiedyś wspomniany. Podnosisz bicz — i tutaj mywa się opowieść. i/y „małych” oj-

i ,i. liwość człowie-

)M» I 'i zynosiły też obraz Polski europejskiej, wiclo-w u lok uli urowej (podobne wątki przewijały się

w utworach A. Kuśniewicza, }. Stryjkowskiego).

P© roku 0 956 odbyty się premiery sztuk dotąd zalcazanycho

m |i jak w prozie pojawiają się po wojnie i w dra-i'<i mdzaju literackiego nie ominęła dyskusja na te-i u wymownym przykładem są Dwa teatry J. Szali. i i inne, do których sięgano (m.in. dramaty Wy-u w u za), nie cieszyła się uznaniem krytyków mark-iu .ino jej reakcjonizm, burżuazyjne tendencje czy tu | rzeczywistości. Wystawiano w tym okresie rów-|i c problematyki wojennej ÓWiclkanoc Otwinow->\wifiLnem Hołuja,iV/<f;?zry Kruczkowskiego) oraz ipr.ufjych jeszcze w czasie wojny, ale rozgrywają-\mych” czasach

ruskiej, Homer O Po 1956 r. od-iul ilotądzaka-

tir

o

Proza po roku 1956

PROZA PO ROKU 1956

Znakami „odwilży” były w prozie opowiadania J. Andrzejewskiego, twórczość M. Hłaski, czy Zły Tyrmanda (1955). Akcja tej sensa-cyjno-skandalizującej powieści osadzona jest w realiach Warszawy lumpenproletariackicj, chuligańskiej, brudnej, daleko odbiegającej od propagandowych, oficjalnych wzorców.

„Odwilż” umożliwiła także nowe ujęcie tematu wojennego. Dzięki niej wydana została napisana w 1948 r. powieść Konwickiego Rojstyi, prezentująca bohaterów zarażonych śmiercią, których działania determinują narodowe mity. Ukazały się wówczas książki-lamenty nad zagładą Żydów (A. Rudnickiego, H. Grynberga), nad spustoszeniami, jakie wojna poczyniła w psychice bohaterów (twórczość J. Różewicza, J.J. Szczepańskiego czy K. Brandysa), a także książki o an-tybohaterach czy o daremności poniesionych ofiar (B. Czeszko Tren). Przywołano również czas powstania warszawskiego (Bratny Kolumbowie rocznik 20). Z czasem zaczęto odchodzić od ukazywania konkretnych wydarzeń wojennych i okupacyjnych, dokonywano natomiast uogólnienia postaw ludzi doby wojny, obejmowano refleksją egzystencjalny wymiar ówczesnych doświadczeń. Przeżycia związane z II wojną światową czyniły z bohaterów ludzi wyjątkowych, naznaczonych (i napiętnowanych) losem obcym doświadczeniom innych nacji (Iwaszkiewicz Wzlot, 1957), zamkniętych w kręgu przeszłości bez możliwości uwolnienia się od ciężaru wspomnień (M. Kuncewiczowa Tristan 1946, 1967). W szyderczym świetle-o czym już wzmiankowano — martyrologiczne wspomnienie wojny ukazał S. Dygat (Jezioro Bodeńskie, 1946), a także S. Mrożek (Moniza Clcwier, 1967) i J. Konwicki (Salto, 1966).

Oczywiście nic jestem Rosjaninem. Jednak ustawienie mnie w tał{iej roli zmieniało cały obraz sytuacji i otwierało nowe perspektywy. Przede wszystkim być Rosjaninem to już znaczyło być kimś'. Do tej pory mogłem wprawdzie uważać się za k°g^os> może nawet za kogoś'nieskończenie więcej niż Rosjanina, ale nie miałem żadnej możliwości, żeby o tym przekonać nie tylko innych, ale i siebie. Podany jał{o Rosjanin, o niczym już nikogo nie musiałem przekonywać, Rosjanin wystarczał. Być młodym Rosjaninem -jeszcze lepiej. Wszyscy wiedzieli mniej więcej, jałj jest stary Rosjanin, ale młodego nilpt nic znał, młody Rosjanin pomnażał siłę atrakcyjną Rosjanina jako takiego. Przyszłość świata w niemałym stopniu zależała od tego, jaki jest ten młody. Chodziły o nim rozmaite słuchy, ale n ikt nie wiedział nic pewnego.

(S. Mrożek Moniza Clauier; opowiadanie z tomu Dwa listy)

Cennym wkładem w nowe ujęcie doświadczeń wojny były utwory wspomnieniowe, spisane (opowiedziane) przez bezpośrednich uczestników i świadków tamtych wydarzeń (co podkreśla ich charakter autentyku). Pamiętnik z powstania warszawskiego M. Białoszewskiego (1970) przywołuje sytuację cywila, „zwykłego” człowieka w czasie wyjątkowym, w powstaniu warszawskim, przybliża uczucia, myśli, zachowania, lęki przeciętnych ludzi. Żydowska wojna