DSC01066 (7)

XXIV WSTĘP

bywaniu się Wokulskiego z piwnicy Hopfera pojawia się dużo później niż relacje o jego udziale w powstaniu.

Nie ulega wątpliwości, że Pamiętnik starego subiekta wydatnie przyczynia się do tego, iż Lalką, n* t|e tradycji polskiej wyróżnia si^ roimachcrp tematyki, wielóSciąpostaci i skomplik^aniem fabuły. W _jadnej dotąd powieści społeczno-obyczajowej nie pomieściło się u nas tyle i tak różnorodnych wątków.

To szczególne skomplikowanie zostało przez pisarza pomyślane jako ekwiwalent i zarazem symbol dramatycznej złożoności życia.

Powieść realistyczna - tłumaczył - osobliwie taka, której tematem jest duże zjawisko społeczne, zawsze w pierwszym czytaniu robi wrażenie czegoś powikłanego i chaotycznego: jest to las, w którym widać tylko pojedyncze drzewa, a nie widać... lasu. Nieuważny czytelnik może nigdy nie zobaczyć owego „lasu”, ale przyzwoity krytyk musi jego plan odkryć i nakreślić. Inaczej - będzie podobny do człowieka, który w drzewie widzi tylko liście, a nie dostrzega gałęzi, konarów i pnia²⁹.

Konsekwentnie realistyczna kompozycja - Prus tak sądził - wymaga także „naddania” ludzi i wypadków, w życiu bowiem, które ona naśladuje, nie ma arytmetycznej konieczności ani logicznego ładu. Taki ład mógłby co najwyżej być - i bywał - wynikiem naśladowania schematów literackich lub skutkiem założeń tendencyjnych. Skoro jednakże dowiedziono (a krytyka pozytywistyczna po 1880 roku dowiodła ponad wszelką wątpliwość), że dobrze zbudowane powieści z tezą przeinaczają obraz rzeczywistości, naginają i przykrawają prawdę o życiu do potrzeb dydaktycznych, nie cierpią faktów, które przeszkadzałyby zamiarowi edukacyjnemu, skoro więc tendencyjność jawnie przeszkadza realizmowi-to dla pohamowania „dążnościowego” mentorstwa i dla wzbogacenia powieściowej wiedzy o ludziach trzeba dozwolić wcisnąć się „przypadkom” i pewnemu „niefunkcjonalnemu” bezładowi. Innymi słowy i powieść realistyczna nie może znamionować się kompozycją „uli-zaną”, literacko wygładzoną i geometrycznie poprostowaną.

i takiego założenia wyszedłszy, musiał Prus „popsuć” Lalkę w sposób analogiczny, jak to czynili podówczas naturaliści francuscy. Tylko że wśród owego „popsucia” naturaliści bynajmniej nie zapominali o gromadzeniu materiału oskarżycielskiego np. przeciw filistrowi, a Prus doskonale pamiętał 6 swoich hipotezach społecznych. Są przecież ’w*~[ Lalce - i to nierzadko - wielce wymowne zbiegi okoliczności, które by \ można kojarzyć z tradycją romansu dydaktycznego czy powieści tenden- I cyjnej. Do takich należy m.in. to, że Wokulski w Paryżu zejdzie się akurat \ z Geistem (aby czytelnik poznał szansę zbawienia świata przez niezwykły | wynalazek), że w Skierniewicach akurat Wysocki-dróżnik będzie na miejscu (by unaocznić czytelnikowi moralną wartość ludu), że Starski niespodziewanie okaże się deprawatorem „Magdalenki” (by łajdactwo tego artystokratycznego próżniaka nabrało cech szczególnie odrażającego cynizmu) itp. Jeszcze dobitniej - i częściej - pamięta Prus o zdarzeniach, które mają się czytelnikowi zapisać w pamięci jako ważne, naładowane sensem - i przedstawia te zdarzenia z niewątpliwym staraniem o szczególną wymowność. Pod tym względem znamionuje się Lalka kunsztowną starannością prowadzenia zwłaszcza" Wokulskiego przez' „przypadki” i trafy, które - począwszy od wydobywania się z piwnicy Hopfera po tajemniczy wybuch w ruinach zasławskich - układają się w symbole i tworzą biografię herosa z bardzo konsekwentnym „planem”.

Tylko że i na symbolizm było wtedy jeszcze za wcześnie, i prawdy, które w symbolach Lalki zawierały się, nie dogadzały krytykom wychowanym na prostych naukach powieści tendencyjnej. Pierwszym tedy odruchem recenzentów stało się egzorcyzmowanie chaosu, „popsucia” kompozycji... Piotr Chmielowski, który wyczuwał intencję Prusa, gotów był —jako zawzięty przeciwnik papierowych kreacji tendencyjnych, a nie najzawziętszy krytyk nowin, zwłaszcza naturalistycz-nych - darować mu „popsucie”. Jednakże oprócz „nieładu” w kolejności, oprócz „pogmatwania” epizodów, oprócz „niefunkcjonalności” wątków-co samo przez się starczało do zdenerwowania ortodoksji pozytywistycznej --f-prhnwała się Tąlhą: niepokojącym rozchwianiem sposohu pfygHcfgnrianig jjjdzi j WYPadkÓW.