DSC01090 (11)

WSTĘP

I XXII

się W .ustawa arystokracji: zamożnych pałaców, luksusowych mieszkań, eleganckich powozów, złota T blichtru ,,wielkiego świata”. Osobną uwagę poświęca pisarz Lalki Warszawie żydów skiej*_wylawającef sięku Krakowskiemu Przedmieściu z getta w okolicach Elektoralnej (tu jest „kantor wekslu” starego Szlangbauma) T Nalewek. Istmeje w Lalce Waroawa inteligencji-miasto niewdzięcznej pracy umysłowej: Warszawa Ochockiego i Szumana, Warszawa „gażeciarzy^,TXpa"dają nazwiska Szymanowskiego, Keniga, Sulickiego), Warszawa studentów: i z czasów młodości Wokulskiego w Szkole Głównej, i tych, którzy obecnie wśród błaznowania i biedowania trudnią się wraz z subiektem Klejnem konspiracją socjalistyczną. Jest wreszcie Powiśle, gdzie mieszka woźnica Wysocki i gdzie w przeraźliwej nędzy lęgnie się występek.

Wobec imponującej zasobności obrazu tej Warszawy, która znalazła się na kartach Lalki, trochę doktrynersko brzmią usprawiedliwienia ominięć takich lub innych obszarów: Lange ongiś tłumaczył, dlaczego „Prus nie znalazł miejsca dla jednego choćby artysty” , Jan Kott w kilkadziesiąt lat później objaśniał, dlaczego brak przemysłu:

Nie ma w Lalce ani robotników, ani fabrykantów. I być w niej nie mogli. Nie myli się wielki realista. Arystokrację, Żydów i kupców łączyła wspólność interesów. Owszem, mamy w Lalce jeden opis fabryki. Ale fabryka ta była we Francji I panna Izabela Łęcka oglądała ją ze swego powozu w czasie zagranicznego wojażu.

Przemysł - powiada krytyk - należał wtedy do innego świata niż przedstawiony w Lalce świat warszawskiego mieszczaństwa, dlatego Kongresówka Prusa jest bez Łodzi, a Warszawa bez Pragi - „fabryki były na Pradze i w Łodzi”⁷⁰.

W Lalce jest jednak tak, że przemysł przypomina się pannie Izabeli - ta właśnie francuska fabryka - gdy myśli ona o Wokulskim. Bo w jej oczach Wokulski należy do „tamtego świata”. 1 dla Prusa należał do

„tamtego świata”, Prus bowiem wie, że nie inaczej niż Wokulski

"* A. Lange, op. at._y s. 215.

£ J. Kolt, O „Lalce” Bolesława Prusa, wydanie trzecie, Warszawa 1950, s. 60-61.

O POLITYCE I POLSKOŚCI

LXXIII

siadałby się do Łęckich przemysłowiec i narażałby, się na podobne szepty. I wie, że przemysłowiec - podobnie jak Wokulski - z większą śmiałością oraz znacznie lepszym skutkiem wstępowałby na urzędowe petersburskie pokoje po dyplom szlachectwa - niż na posadzki warszawskich salonów pańskich. I ów fabrykant podobnie jak Wokulski kupiłby powóz, wynajął za duże mieszkanie, snobizował się na wyścigach, wdał się w pojedynek (może tylko na łagodniejszych warunkach) i szampanem w Hotelu Europejskim ogłaszał otwarcie nowego zakładu. Tak sądzi dzisiejszy historyk obyczaju wielkiej burżuazji warszawskiej tamtego czasu .

Dla obrazu społeczeństwa w ogólności, a Warszawy w szczególności nie miałoby większego znaczenia, gdyby np. doktor Szuman zamiast badać włosy układał - powiedzmy - etiudy muzyczne, Ochocki pisał powieści, a Wokulski, miast ożenić się z Minclową, poślubił jakąś wdowę po fabrykancie powozów lub wódek i wszedł do grona przemysłowców. Bo dla wizji Warszawy istotniejsza jest filozofia miasta jako przestrzeni ogniskującej ruch cywilizacyjny, przyspieszającej tempo życia ^wyostrzającej problemy nowożytnego podziału pracy, a więc konflikty i więzi społeczne - słowem: miasta jako naturalnej przestrz'efli'fstnienia człowieka w świecie współczesnym. Stąd nie przemilczanie takich lub innych obszarów aktywności fachowej jest w tym obrazie najważniejsze; rozstrzygająca natomiast jest ukryta w nim polemika z mitologią demonicznego miasta „tajemnic”. Oraz jeszcze jedna polemika, o której za chwilę.

XI. O POLITYCE I POLSKOŚCI

Bo wizja Warszawy Prusa milcząco rozmija się także z legendą Warszawy „spisku koronacyjnego” z Kordiana, Warszawy wzniośle heroicznej z Reduty Ordona, Warszawy martyrologicznie ofiarnej z

⁷¹ Zob. I. Ihnatowicz, Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX wiekUy Warszawa 1971.