DSC02004

X

Pntedmowa

lega zło, ośmieszył fałszywą erudycję, przedstawił na wielu przykładach, jak wyglądają mowy, w których nikła treść ukryta została pod zasłoną kwiecistej formy. Dzieło Konarskiego było silnym uderzeniem w panegi-ryzm. Mowy, które dotychczas mogły uchodzić za wyraz kunsztu oratorskiego, okazały się pustą i nadętą elokwencją. Igraszki słowne, błazeńskie dowcipy, najrozmaitsze sztuczki retoryczne — wszystko to zastępo- j wało istotną, rzeczową treść. Skażona wymowa nosiła j w sobie groźne pierwiastki złego, ponieważ torowała ; drogę głupocie i bezmyślności, odrywała uwagę od spraw zasadniczych i poważnych, kierowała ją natomiast w stronę rzeczy zewnętrznych i błahych. Konarski sformułował swój program pozytywny krótko i jednoznacznie: „Twierdzę, że wymowa powinna być czysta, jasna, ozdobna, zgodna całkowicie z naturą i rozsądkiem, obfita we wszelkiego rodzaju wiedzę, mocna i świetna, prawdziwie łacińska, nie lekkomyślna ani napuszona, ani ciemna, ani efektowna, ani też obfitująca w cudzoziemskie wyrazy.” Rzecz jasna, że słowa te mogą znaleźć pełne zastosowanie do wymowy w jężyku polskim.

Konarski apelował do rozsądku, żądał postawy rze- i czowej, w przerostach chwytów i sztuczkach retorycz-. I nych widział jakieś odchylenie od natury ludzkiej. Po- I kazując przykłady wadliwej wymowy nie oszczędzał Konarski siebie samego. Wyśmiał własne panegiryki, które układał w młodości, a przeciwstawił im nowe ! ujęcia, oparte na innych zasadach stylu i kompozycji, gdzie myślą przewodnią było przekonać i porwać słu- I chacza, a nie zadziwić niezwykłymi zestawieniami . słów.

Konarski, przestrzegając przed nadużywaniem stylu podniosłego i ośmieszając styl napuszony, przestrzega z drugiej strony przed stylem wulgarnym i niedbałym. „Krytyka — pisze — uczy unikać jednego i drugiego.”

Jakie znaczenie miała książka Konarskiego, można wnosić z ostrych wypowiedzi jego przeciwników, obrońców tradycyjnej wymowy. Przeciw Konarskiemu wy-

stąpili głównie jezuici, którzy zazdrośni o powodzenie uczonego pijara, usiłowali go poniżyć w oczach opinii szlacheckiej. Dość wymienić pisma Wieruszewskiego, Grodzickiego i Malczewskiego, by wyobrazić sobie zaniepokojenie, jakie O poprawie wad wymowy wywołało w obozie wstecznictwa.

I Uzupełnieniem i rozwinięciem dzieła De emendandis eloąuentiae vitiis jest wydany w wiele lat później,, bo w roku 1767, podręcznik retoryki pt. O sztuce dobrego rtyyślenia koniecznej dla sztuki dobrej -Wymowy.

Podręcznik ten zawiera~wiełe~~ przepisów retorycznych, propaguje jasność stylu, piętnuje werbalizm, żąda gruntownej znajomości tematu, broni rzeczowej „treści. A przy tym wzory mów, które przytacza, są celowo dobrane: Konarski za ich pośrednictwem głosi idee reform społecznych. (Występuje to z całą jaskrawością np. w zakończeniu mowy na temat nadania chłopom wolności.) Dobór taki wskazuje, że sztuka wymowy nie może być sztuką dla sztuki, ale służyć powinna doniosłym celom ogólnym. W ten sposób zarówno De emendandis eloąuentiae vitiis, jak i De arte bene cogitandi wiążą się jak najściślej z działalnością pedagogiczną i polityczną Konarskiego, ideał służby publicznej, ideał obywatelski przenosząc do spraw literackich. Oba te dzieła zapowiadają niejako walkę o język polski, której początek w połowie XVIII wieku łączymy zwykle z imieniem Franciszka Bohomolca. Mimo bowiem, ze prace Konarskiego o wymowie pisane były po łacinie, to jednak treścią swą ogarniały one szeroki zakres literatury w języku ojczystym. Na to wskazywał sam Konarski. ...

Mówiąc o znaczeniu myśli Konarskiego dla literatury pięknej, należy przypomnieć jego własną twórczość literacką. Najgłośniejszy jest dramat szkolny pod tytułem Tragedia Epaminondy. Pisany na wzór tragedii francuskiej, osnutej na dziejach sławnego wodza te-bańskiego Epaminondasa, kryje w sobie przejrzystą aluzję do spraw polskich. Myśl przewodnia dramatu tłumaczy się jasno: chodzi o wykazanie szlachcie, że liberum veto przynosi zgubę Polsce, że nie należy trzy-

- 41 -