DSC02456 (5)

tó « mej. Tła\\ią2M>ąc do amiułu Piotra Chmielowskiego (który za publikacją przechrzczonego Żyda Augusta Rohlinga powtórzył „ohydne maksymy” 2 Talmudu 1 Prus siwiefdza. że jakkolwiek nie uważa się za znawcę zagadnienia, to jednak gotów test wysunąć dwie hipotezy. Pierwsza z nich brzmi następująco: ..w Talmudzie obok zdań. które dyktowała rozpacz i zemsta, muszą być i takie, które dyktowała sprawiedliwość, miiość i wdzięczność”. Rozwijając to przypuszczenie pisarz zauważa, że „na umysły czytelników te [zdania] wywierają wpływ największy, które najbardziej odpowiadają otoczeniu. Żyd rumuński czerpać może stamtąd trucizną. Żyd francuski pokarm” ^s. Druga hipoteza zakłada, że sam Talmud nie wywiera „zbyt stanowczego wpływu na charakter Żydów”, tak jak w ogóle księgi nie oddziałują na większość ludzi. Gdyby było inaczej, „to jakże cnotliwymi musieliby być chrześcijanie?” pyta na koniec Prus^{1 2 3 4}.

Znacznie rozleglejsze są rozważania nad Talmudem zawarte w późniejszym z omawianych tekstów. Ponownie odwołuje się Prus bezpośrednio do cudzej publikacji - tym razem jest to praca Juliana Adolfa Święcickiego, zatytułowana Literatura żydowska⁴. Opierając się na niej, stwierdza, że w Talmudzie istotnie zawarto pewne pojedyncze wskazania wrogie nie-Żydom, jednak równocześnie znajduje wytłumaczenie tego faktu w prześladowaniach, jakie musieli Żydzi znosić w czasach, gdy księgę tworzono. Dostrzega formalizm i scholastycyzm rozważań talmudycznych, które zafascynowanemu praktyczną stroną wiedzy Prusowi nie były zbyt miłe, stać go jednak na obiektywizm, gdy stwierdza: „mędrkowania talmudyczne [...] stanowią [...] gimnastykę myślową nie gorszą od mędrkowań średniowiecznych scholastyków, które bądź co bądź wyrobiły sylo-gizm” . Pisarz z powyższego stwierdzenia wysnuwa zresztą wniosek silnie odwołujący się do jednego z podstawowych stereotypów na temat Żydów, pisząc: „łamigłówki talmudyczne nie są tak głupie, jak wydawać by się mogło, i kto wie, czy nie one wyrobiły w Żydach tak zwany spryt?”⁵. Słowa te zwracają uwagę na pozytywne skutki praktyczne, jakie dla umysłowości żydowskiej miały pozornie całkiem oderwane od rzeczywistości rozważania talmudyczne.

Ani cienia uznania nie zyskuje natomiast to, co pisarz nazywa z przekąsem „»naukowością« talmudyczną”, na przykład instrukcje dotyczące amuletów.

Ośmieszając tego rodzaju „mądrości", woła: „Nie drwijmy jednak z Talmudu, gdyż są tam i rzeczy wielkiej wartości”. Wśród nich znajduje aforyzmy, ściśle odpowiadające jego własnej wizji świata, w której tak wysoko sytuowały się praca i edukacja: „Bardziej godnym szacunku jest ten, kto żyje z własnej pracy, niż ten, który jest tylko bogobojny” - „Praca jest wyższa od pobożności próżniaczej” - „Świat jest podtrzymywany przez czysty oddech dzieci, które chodzą do szkoły” - „Uczony, choćby był bękartem, ma pierwszeństwo przed głupim arcykapłanem”, a wreszcie - „Kto zasługuje na miano mądrego? Człowiek przewidujący”⁶. Ostatnia z przytoczonych tu mądrości skłoniła Prusa do zanotowania następującego wykrzyknika: „O bracia Polacy, nauczmy się tego aforyzmu!”⁷.

Nie ulega wątpliwości, że Prus, dostrzegając zarówno wady, jak i zalety Talmudu (warto odnotować, że poprzednikiem Prusa na drodze dostrzegania wartości Talmudu był Józef Ignacy Kraszewski, zwłaszcza w powieści Żyd), w przeciwieństwie do wielu swych współczesnych, nie demonizuje owej księgi, widzi w niej jednak źródło żydowskiego separatyzmu. Stwierdzeniu tego faktu towarzyszy zresztą nuta podziwu, jak na przykład w następującej wypowiedzi: „Jako religijny kodeks Talmud wytworzył silne ogrodzenie dokoła Zakonu i w ten sposób osiągnął cel główny: zjednoczenie narodu żydowskiego i ocalenie judaizmu”⁸. W tym miejscu warto zauważyć, że nie jest to wypowiedź odosobniona w dorobku pisarza, który żywił podziw dla wartości i trwałości kultury Żydów, tego .Jednego z najstarszych ludów na ziemi”⁹. Gdzie indziej, mówiąc o żydowskim ideale religijnym, stwierdza: Jest to piękny ideał. Żydzi mają prawo chlubić się nim, mają czego bronić...”¹⁰. Najpełniej swój podziw wyraził w ważnej kronice z 1909 roku pod tytułem Dwa głosy, w której jeden z rozmówców — można go uznać za porte-parole Prusa - dostrzega w judaizmie trzy zasadnicze pierwiastki ideowe. Są nimi: „1° silna wiara w Boga, 2° wysoka moralność: nie zabijaj, nie kradnij, nie kłam, nie czyń drugiemu, co tobie niemiło, i -3° wielka cześć dla pracy umysłowej: kto nie chce się uczyć, nie godzien żyć”¹¹.

191

1

„Ateneum", t. 4, z. 11 - listopad 1876, [w:] Kroniki, t. 2, s. 566-567.

2

Ibid., s. 567. Trudno rozstrzygnąć na ile hipoteza Prusa zgadzała się ze stanem faktycznym, na przykład Alan Unterman wskazuje na centralne miejsce komentarzy biblijnych w życiu duchowym Żydów: Żydzi. Wiara i tycie, tłum. J. Zabierowski, Łódź 1989. s. 58-60.

3

Prus posiadał tę pracę w swym księgozbiorze; por. H. Ilmurzyńska. A. Stepnow-sfca, Księgozbiór Bolesława Prusa, pod red. nauk. Z Szweykowskiego (Prace Biblioteki Publicznej M. St. Warszawy, nr 6), Warszawa 1965, s. 142. Prus mógł znać także obszerne rozważania na lemat Talmudu zawarte w publikacji Judaity, pod którym to pseudonimem ukrywał się zapewne Samuel Hirsz Peltyn: por. Judaita, Projekt reformy w judaizmie ze szczególnym uwzględnieniem jego strony etycznej. Warszawa 1885, s. 1—54.

4

** Asymilacja, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 12 z 19 marca 1910, [»-] Kroniki, L 20, (.249.

5

Loc. cit.

6

¹⁵⁰ Ibid., s. 249-250.

7

   Ibid., s. 249.

8

   Ibid., s. 248.

9

   „Kurier Warszawski", nr 174 i 175 z 9 i 10 sierpnia 1876, [w:] Kroniki, L 2, s. 408; por. także: „Tygodnik Ilustrowany”, nr 13 z 28 marca 1908, [w:] Kroniki, t. 19, s. 278--279; Dwa głosy, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 5 z 30 stycznia 1909, [w:] Kroniki, L 20, s. 16-17.

10

   Kwestia żydowska u nas, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 42 z 21 października 1905 [w:] Kroniki, t. 18, s. 187.

11

³⁵ Dwa glosy, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 5 z 30 stycznia 1909, [r| Kroniki t, 20. s. 17.